Zgodnie z art. 48 § 1 kodeksu postępowania cywilnego sędzia jest wyłączony z mocy samej ustawy: w sprawach, w których jest stroną lub pozostaje z jedną ze stron w takim stosunku prawnym, że wynik sprawy oddziaływa na jego prawa lub obowiązki (pkt 1); w sprawach swego małżonka, krewnych lub powinowatych w linii prostej, krewnych bocznych do czwartego stopnia i powinowatych bocznych do drugiego stopnia (pkt 2); w sprawach osób związanych z nim z tytułu przysposobienia, opieki lub kurateli (pkt 3); w sprawach, w których był lub jest jeszcze pełnomocnikiem albo był radcą prawnym jednej ze stron (pkt 4); w sprawach, w których w instancji niższej brał udział w wydaniu zaskarżonego orzeczenia, jak też w sprawach o ważność aktu prawnego z jego udziałem sporządzonego lub przez niego rozpoznanego oraz w sprawach, w których występował jako prokurator (pkt 5); w sprawach o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez wydanie prawomocnego orzeczenia niezgodnego z prawem, jeżeli brał udział w wydaniu tego orzeczenia (pkt 6). Powody wyłączenia trwają także po ustaniu uzasadniającego je małżeństwa, przysposobienia, opieki lub kurateli (§ 2 tego artykułu). Ponadto sędzia, który brał udział w wydaniu orzeczenia objętego skargą o wznowienie lub skargą nadzwyczajną, nie może orzekać co do tej skargi (§ 3).
Czytaj także: Wyłączenie sędziów wydziału
Zdaniem Sądu Najwyższego przepisy o wyłączeniu sędziego od rozpoznawania konkretnej sprawy muszą być interpretowane bardzo ściśle, ponieważ wkraczają w niezwykle delikatną sferę zaufania społeczeństwa do wymiaru sprawiedliwości, które nie jest podważane przez ustawodawcę tylko ze względu na pozostawanie sędziów w określonej formie zorganizowania ich pracy przez przydzielenie do konkretnych sądów. To nie zmienia ich statusu państwowego ani konstytucyjnie zagwarantowanej niezawisłości i niezależności w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości w imieniu Rzeczypospolitej (wyrok SN z 29 kwietnia 2015 r., sygn. akt V CSK 453/14, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami). Artykuł 48 i art. 413 k.p.c. mają charakter gwarancyjny i określają wyczerpująco sytuacje, w których sędzia jest wyłączony z mocy ustawy od orzekania w sprawie. Podkreśla się, że ich celem jest realizacja zasady sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez niezależny i bezstronny sąd, przyjętej w art. 45 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (postanowienie SN z 20 grudnia 2012 r., sygn. akt IV CZ 141/12; SN nawiązał tu do uzasadnienia wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 23 października 2006 r., sygn. akt SK 42/04, OTK Zbiór Urzędowy 2006, nr 9A, poz. 125). Nakaz zachowania zewnętrznych znamion niezawisłości dowodzi, że ważne jest nie tylko to, aby sędzia orzekający w sprawie zachowywał się zawsze rzeczywiście zgodnie ze standardami niezawisłości i bezstronności, lecz także, aby w ocenie zewnętrznej zachowanie sędziego odpowiadało takim standardom.
Reguły wyłączenia sędziego służą budowie społecznego zaufania do wymiaru sprawiedliwości (postanowienie SN z 23 listopada 2011 r., sygn. akt III SO 9/11; w tym przypadku powołano się na wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 20 lipca 2004 r., sygn. akt SK 19/02, OTK Zbiór Urzędowy 2004, nr 7A, poz. 67). W zakresie rozpoznawania spraw sędzia nie jest podporządkowany wpływom czy naciskom zewnętrznym ani też podporządkowany, co jest oczywiste, poleceniom czy wskazówkom organów administracji wymiaru sprawiedliwości (prezesa sądu). Nie istnieje żadna strukturalna zależność sędziego od hierarchicznych dyspozycji. Ze względu na zasadę niezawisłości właściwa działalność jurysdykcyjna sędziów, na którą składają się czynności z zakresu rozpoznawania spraw, podlega wyłącznie nadzorowi judykacyjnemu sprawowanemu, zgodnie z zasadą instancyjności, przez sądy instancyjnie wyższe na drodze rozpoznawania zwyczajnych i nadzwyczajnych środków zaskarżania orzeczeń służących do korygowania wadliwych rozstrzygnięć. Twierdzenia o zachwianiu czy naruszeniu niezawisłości lub bezstronności nie mogą być formułowane w oderwaniu od znanych i w przeważającym zakresie bezspornych faktów i wyrażać się w domysłach lub przypuszczeniach. Dążenie do jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd odnosi się do wszystkich podmiotów sporu (art. 45 Konstytucji RP, art. 14 międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych oraz art. 6 ust. 1 europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności). Stwierdzając powyższe, SN uznał za prawidłowe stanowisko, iż instytucja wyłączenia nie może funkcjonować w oderwaniu od urzeczywistnienia praw przysługujących obu stronom (postanowienie SN z 8 listopada 2006 r., sygn. akt III CZ 77/06).
Uszczegóławiając, wśród istotnych rozstrzygnięć w przedmiocie art. 48 § 1 pkt 1 k.p.c. należy wymienić m.in. postanowienie SN z 2 czerwca 2010 r., sygn. akt II UO 1/10 i wyrok SN z 20 stycznia 2009 r., sygn. akt II CSK 229/08. Na temat art. 48 § 1 pkt 2 k.p.c. SN wypowiadał się w uchwale z 9 lutego 2000 r., sygn. akt III CZP 37/99, OSNC 2000, nr 7–8, poz. 125. Artykuł 48 § 1 pkt 4 k.p.c. został omówiony w uchwale SN z 13 maja 2015 r., sygn. akt III CZP 10/15. Wiele uwagi SN poświęcił art. 48 § 1 pkt 5 k.p.c. – zob. m.in. postanowienia z 27 października 2016 r., sygn. akt V CSK 571/15, z 3 sierpnia 2016 r., sygn. akt I PZ 15/16, z 9 kwietnia 2015 r., sygn. akt V CZ 11/15, uchwałę z 26 listopada 2014 r., sygn. akt III CZP 80/14, wyrok z 19 lutego 2014 r., sygn. akt V CSK 189/13, postanowienie z 30 stycznia 2014 r., sygn. akt III CZ 68/13, wyroki z 25 stycznia 2012 r., sygn. akt V CSK 42/11, z 17 lutego 2011 r., sygn. akt III UK 78/10, z 15 kwietnia 2010 r., sygn. akt II CSK 512/09, z 16 grudnia 2009 r., sygn. akt I CSK 281/09, postanowienie z 6 listopada 2008 r., sygn. akt III CZ 36/08, uchwałę z 18 marca 2005 r., sygn. akt III CZP 97/04.
