Śródlądowe wody płynące będące wodami publicznymi a obrót prawny

Zgodnie z art. 143 kodeksu cywilnego: „W granicach określonych przez społeczno-gospodarcze przeznaczenie gruntu własność gruntu rozciąga się na przestrzeń nad i pod jego powierzchnią. Przepis ten nie uchybia przepisom regulującym prawa do wód". Zdanie pierwsze określa granice przestrzenne własności nieruchomości gruntowej (tj., jak wysoko i głęboko sięga prawo właściciela gruntu), odwołując się przede wszystkim do generalnej klauzuli „społeczno-gospodarczego przeznaczenia gruntu". Co się jednak tyczy „prawa do wód", ustawodawca w zdaniu drugim art. 143 k.c. ustanowił pierwszeństwo stosowania szczególnych przepisów zawartych w kolejnych trzech ustawach: 1) zmienianej wielokrotnie ustawie z 24 października 1974 r. – Prawo wodne (DzU nr 38, poz. 230, w ustawie z 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (tekst jedn.: DzU z 2017 r., poz. 1121), w ustawie z 20 lipca 2017 r. – Prawo wodne (tekst jedn.: DzU z 2018 r., poz. 2268 ze zm.). To rozwiązanie uzasadnia okoliczność, że wody ze swej natury nie są rzeczami w rozumieniu przepisu art. 45 k.c., nie są zatem objęte ogólnym pojęciem prawa własności rzeczy, lecz stanowią przedmiot odrębnej instytucji prawnej własności wód. Stanowisko to dominuje w doktrynie, ilustrują je zaś – przykładowo – następujące wypowiedzi: 1.„Rzeczami w rozumieniu naszego prawa cywilnego są materialne części przyrody w stanie pierwotnym lub przetworzonym, na tyle wyodrębnione – w sposób naturalny lub sztuczny – że w stosunkach społeczno-gospodarczych mogą być traktowane jako dobra samoistne" (tak J. Wasilkowski, Zarys prawa rzeczowego, Warszawa 1963, s. 8–9; por. także A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk, Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1996, s. 233), 2. „Artykuł 10 ust. 1 prawa wodnego wskazuje, że wody stanowią własność Skarbu Państwa, innych osób prawnych albo osób fizycznych. Przepis ten nie określa podmiotów, którym przysługuje prawo własności w rozumieniu art. 140 k.c., gdyż wody w rozumieniu prawa wodnego [...] nie są rzeczami. Chodzi więc o odrębną, choć zbliżoną konstrukcyjnie do ogólnego prawa własności, instytucję prawną własności wód" (tak M. Orlicki w: Kodeks cywilny. Komentarz, Tom I, Warszawa 2016, s. 778).

Czytaj także: Jakie są zasady obrotu stawami, jeziorami, oczkami wodnymi i basenami

Płynąca woda jest rzeczą wspólną...

Pojęcie innych osób prawnych obejmuje tu w szczególności jednostki samorządu terytorialnego, co przesądza przepis art. 211 ust. 3 w brzmieniu: „Wody stanowiące własność Skarbu Państwa lub jednostek samorządu terytorialnego są wodami publicznymi". Przedmiot własności wód Skarbu Państwa określał poprzednio przepis art. 10 ust. 1a prawa wodnego z 2001 r., a obecnie merytorycznie identyczny przepis art. 211 ust. 2 prawa wodnego z 2017 r. w brzmieniu: „Wody morza terytorialnego, morskie wody wewnętrzne, śródlądowe wody płynące oraz wody podziemne stanowią własność Skarbu Państwa". Celowe jest przy tym wyjaśnienie, że zgodnie z innymi przepisami tejże ustawy: a) „Śródlądowymi wodami płynącymi są wody w: 1) ciekach naturalnych oraz źródłach, z których te cieki biorą początek; 2) jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych o ciągłym albo okresowym naturalnym dopływie lub odpływie wód powierzchniowych; 3) sztucznych zbiornikach wodnych usytuowanych na wodach płynących; 4) kanałach" (art. 22); b) „1. Śródlądowymi wodami stojącymi są wody śródlądowe w jeziorach oraz innych naturalnych zbiornikach wodnych niezwiązanych bezpośrednio, w sposób naturalny, z powierzchniowymi śródlądowymi wodami płynącymi.

Wszystkie śródlądowe wody płynące są wyłączną własnością Skarbu Państwa wedle starorzymskiej zasady aqua profluens est res communis (Digesta 1, 8, 2, 1), co znaczy płynąca woda jest rzeczą wspólną. Logiczną konsekwencją jest reguła, że „śródlądowe wody płynące będące wodami publicznymi nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu"; wody te mają zatem charakter rzeczy wyłączonych z obrotu, z wyjątkiem tylko „przypadków określonych w ustawie" (art. 211 ust. 4).

Jedynym dozwolonym przypadkiem było poprzednio zawarcie umowy o oddanie do użytkowania obwodu rybackiego, które stanowiło szczególną postać użytkowania w rozumieniu przepisów k.c. (zob. art. 13 ust. 2–8 prawa wodnego z 2001 r.).

...a stojąca właściciela gruntu

Co się tyczy własności gruntów pokrytych wodami, podstawowe znaczenie mają przepisy art. 214 i art. 216 ust. 1 prawa wodnego, które stanowią:

„Art. 214. Śródlądowe wody stojące, woda w rowie oraz woda w stawie, który nie jest napełniany w ramach usług wodnych, ale wyłącznie wodami opadowymi lub roztopowymi lub wodami gruntowymi, znajdujące się w granicach nieruchomości gruntowej stanowią własność właściciela tej nieruchomości.

Art. 216. 1. Grunty pokryte śródlądowymi wodami płynącymi, wodami morza terytorialnego oraz morskimi wodami wewnętrznymi stanowią własność właściciela tych wód".

Z przepisów tych wynika, że prawo własności wody i prawo własności pokrytego nią gruntu są wzajemnie ściśle związane, stanowią jednak odrębne byty prawne, co oznacza w szczególności, że żadne wody nie mogą być uznane za części składowe pokrytych nimi gruntów (zob. co do tego art. 47 § 2 k.c.). Kwestia ta była sporna pod rządem przepisów prawa wodnego z 2001 r., obecnie jednak zagadnienie to należy uznać za rozstrzygnięte w świetle przytoczonych przepisów oraz art. 2 prawa wodnego z 2017 r. , który stanowi: „Ustawa reguluje sprawy własności wód oraz gruntów pokrytych wodami, a także zasady gospodarowania tymi składnikami jako mieniem Skarbu Państwa" (wszystkie te przepisy wyraźnie wyodrębniają kategorie własności wody i własności pokrytego nią gruntu). Analogicznie do rozwiązania przyjętego w przepisie art. 211 ust. 4 prawa wodnego w odniesieniu do śródlądowych wód płynących, także grunty pokryte takimi wodami „nie podlegają obrotowi cywilnoprawnemu, z wyjątkiem przypadków określonych w ustawie" (art. 216 ust. 2 prawa wodnego).

To prawo jest nagie

Postanowieniem Sądu Rejonowego w Bydgoszczy z 14 marca 2016 r. została ogłoszona upadłość Zakładów Chemicznych S.A. z siedzibą w B. (dalej: upadła spółka), obejmująca likwidację majątku upadłego. W skład masy upadłości weszło pięć działek będących w użytkowaniu wieczystym upadłej spółki, sklasyfikowanych w części lub w całości jako działki pod wodami powierzchniowymi płynącymi.

Wszystkie te działki, wraz z wieloma innymi, są przedmiotem prawa użytkowania wieczystego, które poprzednik prawny upadłej spółki (przedsiębiorstwo państwowe) nabył w szczególnym trybie, uregulowanym przepisami ustawy z 29 września 1990 r. o zmianie ustawy o gospodarce gruntami i wywłaszczaniu nieruchomości (DzU nr 79, poz. 464 ze zm.); stwierdza to zaś decyzja właściwego wojewody z 30 września 1991 r., która, choć miała charakter deklaratoryjny, stanowiła podstawę ujawnienia w księdze wieczystej użytkowania wieczystego gruntu.

Prawo użytkowania wieczystego wskazanych działek nie znalazło żadnego nabywcy, zrodziła się więc myśl rozwiązania przedmiotowego stosunku prawnego, co jednak wywołało szereg wątpliwości (m.in. co do potrzeby uzyskania zgody sędziego komisarza lub stosownej uchwały zgromadzenia wierzycieli.

Układ stosunków prawnych

W wyniku wszystkich opisanych zdarzeń powstał i istnieje obecnie skomplikowany układ stosunków prawnych, który tworzą następujące elementy:

1) prawo własności Skarbu Państwa obejmujące grunt pokryty wodami płynącymi,

2) prawo użytkowania wieczystego tego gruntu przysługujące upadłej spółce,

3) prawo własności Skarbu Państwa do wód płynących pokrywających grunt.

W tak ukształtowanym układzie stosunków prawnych staje się oczywiste, że wieczysty użytkownik gruntu pokrytego wodami płynącymi nie może korzystać z tego gruntu w sposób, jaki określa to przepis art. 233 zdanie pierwsze k.c.. W istocie zatem prawo wieczystego użytkowania takiego gruntu stanowi nagie prawo, bo z przyczyn faktycznych traci ono także przymiot rozporządzalności (art. 233 zdanie drugie k.c.).

Oceniając możliwość rozwiązania sytuacji istniejącej w analizowanej sprawie upadłościowej (brak nabywców prawa wieczystego użytkowania nieruchomości gruntowej pokrytej wodami płynącymi) godzi się przede wszystkim wyjaśnić, że zgodnie z przepisami k.c. oraz przepisami ustawy z 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn.: DzU z 2018 r., poz. 50 ze zm.), ustanie/wygaśnięcie prawa użytkowania wieczystego gruntu powodują w szczególności następujące zdarzenia prawne:

1) upływ czasu, który przewidziano jako okres trwania stosunku użytkowania wieczystego (co do tego zob. przepisy art. 236 § 1 i 2 k.c. oraz art. 33 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami),

2) dobrowolne rozwiązanie przez strony stosunku użytkowania wieczystego przed upływem okresu jego trwania (art. 33 ust. 1 ustawy o gospodarce nieruchomościami,

3) wyrok rozwiązujący umowę (a ogólnie: stosunek) użytkowania wieczystego z przyczyn określonych w przepisach art. 240 k.c. oraz art. 33 ust. 3 i 4 ustawy o gospodarce nieruchomościami (warto tu wyjaśnić, że obecnie nie jest możliwe rozwiązanie użytkowania wieczystego w drodze decyzji administracyjnej),

4) tzw. konfuzja, czyli połączenie w ręku tego samego podmiotu prawa własności gruntu i prawa wieczystego użytkowania tego gruntu (co do tego zob. przepisy art. 17 ust. 2 i 3 ustawy o gospodarce nieruchomościami),

5) wywłaszczenie nieruchomości polegające na „pozbawieniu prawa użytkowania wieczystego" w sytuacji określonej w przepisach art. 112 ust. 2 i art. 121 ust. 3 ustawy o gospodarce nieruchomościami.

A może oddać?

W stanie prawnym obowiązującym do dnia pozbawienia mocy przepisu art. 179 k.c. (co do tego zob. wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 15 marca 2005 r., K 9/04, OTK-A 2005, nr 3, poz. 24) źródłem wygaśnięcia prawa użytkowania wieczystego mogło być także jednostronne oświadczenie woli użytkownika wieczystego o zrzeczeniu się tego prawa. Taki sam efekt można obecnie osiągnąć poprzez zastosowanie przepisów art. 155 § 1, art. 237 i art. 9021 § 1 k.c. i zawarcie na ich podstawie umowy nieodpłatnego przekazania na rzecz Skarbu Państwa prawa wieczystego użytkowania gruntu.

Nie ulega wątpliwości, że w okolicznościach opisywanej sprawy można by rozważać tylko dopuszczalność zawarcia umowy stanowiącej o przedterminowym wygaśnięciu stosunku użytkowania wieczystego oraz umowy przekazania tego prawa na rzecz Skarbu Państwa.

Należy jednak uznać, że również obie te czynności prawne nie mogą być in casu dokonywane, a to ze względu na obowiązywanie w postępowaniu upadłościowym szczególnego przepisu art. 315 ust. 2 prawa upadłościowego (notabene, konstrukcyjnie podobnego do art. 9021 § 1 k.c.), który stanowi: „Jeżeli w skład masy upadłości wchodzi nieruchomość lub jej ułamkowa część, której nie można zbyć z zachowaniem przepisów ustawy, a dalsze pozostawanie nieruchomości w masie upadłości będzie niekorzystne dla wierzycieli z uwagi na obciążenie masy związanymi z tym kosztami, sędzia komisarz może zezwolić syndykowi na zawarcie umowy przekazania nieruchomości gminie albo Skarbowi Państwa". W tym kontekście należy jeszcze wyjaśnić, że a) pojęcie nieruchomości obejmuje tu, oprócz prawa własności, także prawo użytkowania wieczystego nieruchomości gruntowej, b) spełnienie się przesłanki „niemożności zbycia nieruchomości z zachowaniem przepisów ustawy" oraz wynikającego z tego zagrożenia interesów wierzycieli nie budzą wątpliwości w świetle opisanego stanu faktycznego i prawnego sprawy; chodzi tu zwłaszcza o brak możliwości korzystania z gruntu pokrytego w całości wodami płynącymi oraz o obowiązek uiszczania opłaty rocznej, związany z dalszym trwaniem użytkowania wieczystego tego gruntu.

I tak, i tak kłopot

Końcowo należy jeszcze wyjaśnić, że w doktrynie wyrażone zostało stanowisko, że „przy braku zainteresowania Skarbu Państwa lub gminy nieruchomością, której nikt nie chciał nabyć nawet za bardzo niską cenę [...], bardziej racjonalne wydaje się zdecydowanie przez zgromadzenie wierzycieli o wyłączeniu z masy upadłości takiej nieruchomości" (tak P. Zimmerman, Prawo upadłościowe. Prawo restrukturyzacyjne, Komentarz, Warszawa 2016, s. 609). Rozwiązanie to, formalnie dopuszczalne (zob. co do tego przepisy art. 63 ust. 2 i art. 199 ust. 2 prawa upadłościowego), nie może być jednak uznane za racjonalne, ponieważ jeszcze bardziej skomplikowałoby istniejącą sytuację prawną; chodzi o to, że wyłączenie z masy upadłości upadłej spółki prawa wieczystego użytkowania gruntu nie spowodowałoby wygaśnięcia tego prawa lecz jego powrót do majątku zarządzanego przez spółkę. Wygaśnięcie prawa, o którym mowa, spowoduje natomiast zawarcie i umowy przekazania owego prawa na rzecz Skarbu Państwa, dojdzie bowiem wówczas do konfuzji prawa własności i prawa użytkowania wieczystego gruntu.