Ministerstwo Sprawiedliwości przedstawiło projekt nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego. Samorząd radcowski wyraził wiele uwag do niego w formie odrębnych opinii prawnych i tzw. Niebieskiej Księgi zawierającej propozycje uzupełniające wersję ministerialną. To przede wszystkim rozwiązania, które mają gwarantować dostępność do wymiaru sprawiedliwości, bo te zawarte w projekcie faktycznie mogą jej zagrażać. Jedną z takich propozycji jest rozszerzenie przymusu adwokacko-radcowskiego.

Czytaj także: Nowelizacja KPC: co się zmieni w procesie cywilnym

Byle szybciej?

Nowoczesne państwo wymaga dostępnego dla wszystkich, sprawnego oraz szybkiego wymiaru sprawiedliwości. Istotnym komponentem zawartego w art. 45 Konstytucji RP prawa do sądu jest prawo do odpowiedniego (sprawiedliwego) ukształtowania postępowania, aby zapewniało, że sprawa zostanie należycie i sprawiedliwie rozpoznana, z poszanowaniem uprawnień stron i uczestników. Tego typu działania mogą przynieść wzrost zaufania do państwa, gwarantując jednocześnie równość wobec prawa oraz wzmacniając poczucie bezpieczeństwa prawnego.

Z treści uzasadnienia do projektu zmian k.p.c. wynika, że celem nowelizacji jest przede wszystkim usprawnienie (a ściślej: przyspieszenie) postępowania cywilnego, jak również poprawa sytuacji obywatela przed sądem. Trudno zaprzeczyć, że pewne przedstawione rozwiązania (aczkolwiek niedoskonałe) mogą zmierzać do przyspieszenia postępowania, projektodawca nie zauważa jednak konieczności zrównoważenia ich rozwiązaniami gwarantującymi zachowanie praw procesowych strony.

Proponowany w projekcie ministerialnym stopień komplikacji postępowania sądowego w sprawach cywilnych w powiązaniu ze wzmocnieniem jego kontradyktoryjnego charakteru oraz koncentracją materiału procesowego sprawia, że prawo strony do sprawiedliwego rozpatrzenia jej sprawy może zostać znacząco ograniczone.

Strona nie da sobie rady

Samorządowa Niebieska Księga proponuje zatem szersze niż dotychczas uregulowanie instytucji przymusu adwokacko-radcowskiego, adekwatne do konsekwencji prawnych niepodjęcia określonych działań procesowych. Chodzi głównie o zapowiedź wprowadzenia zwiększonej prekluzji dowodowej, czy też instytucji odpowiedzi na pozew. Dlatego w projektowanym art. 871 k.p.c. postulujemy rozszerzenie obowiązkowego zastępstwa stron przez fachowego pełnomocnika (adwokata, radcę prawnego, a w sprawach własności przemysłowej – rzecznika patentowego) na postępowanie przed sądami apelacyjnymi oraz przed sądami okręgowymi działającymi jako sądy pierwszej instancji. Obecnie przymus adwokacko-radcowski w sprawach cywilnych występuje jedynie przed Sądem Najwyższym.

Postulaty tego rodzaju od dawna wysuwają nie tylko radcowie prawni i adwokaci. Popiera je także środowisko sędziowskie. Propozycje zwiększenia przymusu adwokacko-radcowskiego pojawiały się już od ponad dwudziestu lat przy okazji każdej większej nowelizacji k.p.c., które powodowały postępujące odejście od modelu procesu opartego na zasadzie prawdy obiektywnej w kierunku wzmocnienia kontradyktoryjności. Ta zaś powoduje konieczność aktywnego uczestniczenia przez strony w postępowaniu i podejmowania czynności przed sądem w sposób profesjonalny. Może to oznaczać słabszą pozycję strony występującej w sprawie bez profesjonalnego pełnomocnika, szczególnie w kwestii rozwiązań k.p.c. dotyczących koncentracji materiału dowodowego.

Projekt ministerialny przewiduje całkowitą rezygnację z dyskrecjonalnej władzy sędziego jako metody koncentracji materiału procesowego i zastępuje ją drastycznym modelem prekluzji. W tym stanie trudno wyobrazić sobie osobiste prowadzenie postępowania cywilnego przez stronę nieposiadającą wiedzy prawniczej i doświadczenia procesowego. Wsparcie fachowego pełnomocnika okaże się więc nie tylko potrzebne, ale wręcz konieczne. Na konieczność wprowadzenia przymusu adwokacko-radcowskiego wskazują także przewidziane w projekcie ministerialnym skutki niewniesienia przez pozwanego odpowiedzi na pozew (wydanie przez sąd wyroku zaocznego). Przy tak surowych konsekwencjach procesowych zaniechania zastępstwo fachowego pełnomocnika staje się niezbędne.

Wszyscy skorzystają

Zwiększanie roli tej instytucji jest zauważalne w porządkach prawnych wielu państw Unii Europejskiej. Staje się ona bowiem koniecznością również z powodu dynamicznie zmieniającego się stanu prawnego, ewolucji stosunków społeczno-gospodarczych oraz intensyfikacji transakcji transgranicznych i obrotu prawnego. Rozszerzenie przymusu adwokacko-radcowskiego posłuży interesowi zarówno stron postępowania, jak i wymiaru sprawiedliwości. Stronom zapewni bowiem otrzymanie pomocy prawnej na odpowiednim poziomie, zaś wymiarowi sprawiedliwości wzrost efektywności i sprawności postępowania poprzez szybsze rozstrzyganie spraw.

Autor jest dr hab nauk prawnych, kierownikiem Ośrodka Badań, Studiów i Legislacji Krajowej Rady Radców Prawnych, pracownikiem Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych WPiA UW