Prawo do sądu gwarantuje Konstytucja RP i europejska konwencja praw człowieka (konwencja).
Artykuł 45 ust. 1 konstytucji stanowi: ,,Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd". Obejmuje w szczególności: prawo dostępu do sądu, tj. do uruchomienia procedury przed sądem; do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; do wyroku sądowego, tj. do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd; do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy.
W rękach parlamentu
Z kolei zgodnie z art. 6 ust. 1 konwencji sąd musi być ustanowiony ustawą; ustawową podstawę musi mieć także organizacja (ustrój) i funkcjonowanie sądu. To oznacza, że ustawa powinna określać kompetencje sądu, postępowanie przed nim, a także kształtowanie składu sądu i przydzielanie spraw (tak np. w wyroku Buscarini przeciwko San Marino). Określenie „ustanowiony ustawą" użyte w art. 6 konwencji gwarantuje m.in., że organizacja wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym społeczeństwie nie jest uzależniona od uznania organów wykonawczych, lecz podlega przepisom prawa stanowionego przez parlament (tak np. w wyroku Richert przeciwko Polsce). Celem i intencją tego wymagania jest, aby organizacja wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnym nie zależała od uznania władzy wykonawczej, lecz była regulowana prawem (ustawą) ustanowionym przez parlament.
Z konstytucyjnej i konwencyjnej gwarancji prawa do sądu wynika zakaz takiego kształtowania przepisów, by dawały możliwość manipulowania właściwością sądu, w szczególności w uregulowaniach rangi podustawowej. Istotnym elementem gwarancji prawa do sądu jest także sposób przydzielania spraw poszczególnym sędziom. Podkreślenia wymaga, że Trybunał w Strasburgu wskazuje w swoim orzecznictwie nie tylko na prawo każdego obywatela do „właściwego" sądu, ale także „właściwego" sędziego. Eksponuje przy tym kwestię niezmienności składu orzekającego jako gwarancję rozpoznania jego sprawy przez sąd ustanowiony ustawą.
Zmiany w składzie tylko wyjątkowo
Trybunał strasburski wymaga, aby ewentualne zmiany w składzie sądu orzekającego były komunikowane stronom postępowania z podaniem ich przyczyn. Taka myśl pojawiła się np. w wyroku Moiseyev przeciwko Rosji, zapadłym w sprawie, w której decyzją przewodniczącego skład sędziowski był zmieniany 11 razy i tylko dwukrotnie upubliczniono przyczynę zmian.