Właściwy sąd i właściwy sędzia - o niezmienności składu sędziowskiego

Konstytucja zakazuje manipulowania składem sędziowskim.

Aktualizacja: 28.01.2017 18:48 Publikacja: 28.01.2017 06:00

Właściwy sąd i właściwy sędzia - o niezmienności składu sędziowskiego

Foto: Fotorzepa/Marian Zubrzycki

Prawo do sądu gwarantuje Konstytucja RP i europejska konwencja praw człowieka (konwencja).

Artykuł 45 ust. 1 konstytucji stanowi: ,,Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd". Obejmuje w szczególności: prawo dostępu do sądu, tj. do uruchomienia procedury przed sądem; do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; do wyroku sądowego, tj. do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd; do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy.

W rękach parlamentu

Z kolei zgodnie z art. 6 ust. 1 konwencji sąd musi być ustanowiony ustawą; ustawową podstawę musi mieć także organizacja (ustrój) i funkcjonowanie sądu. To oznacza, że ustawa powinna określać kompetencje sądu, postępowanie przed nim, a także kształtowanie składu sądu i przydzielanie spraw (tak np. w wyroku Buscarini przeciwko San Marino). Określenie „ustanowiony ustawą" użyte w art. 6 konwencji gwarantuje m.in., że organizacja wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym społeczeństwie nie jest uzależniona od uznania organów wykonawczych, lecz podlega przepisom prawa stanowionego przez parlament (tak np. w wyroku Richert przeciwko Polsce). Celem i intencją tego wymagania jest, aby organizacja wymiaru sprawiedliwości w demokratycznym państwie prawnym nie zależała od uznania władzy wykonawczej, lecz była regulowana prawem (ustawą) ustanowionym przez parlament.

Z konstytucyjnej i konwencyjnej gwarancji prawa do sądu wynika zakaz takiego kształtowania przepisów, by dawały możliwość manipulowania właściwością sądu, w szczególności w uregulowaniach rangi podustawowej. Istotnym elementem gwarancji prawa do sądu jest także sposób przydzielania spraw poszczególnym sędziom. Podkreślenia wymaga, że Trybunał w Strasburgu wskazuje w swoim orzecznictwie nie tylko na prawo każdego obywatela do „właściwego" sądu, ale także „właściwego" sędziego. Eksponuje przy tym kwestię niezmienności składu orzekającego jako gwarancję rozpoznania jego sprawy przez sąd ustanowiony ustawą.

Zmiany w składzie tylko wyjątkowo

Trybunał strasburski wymaga, aby ewentualne zmiany w składzie sądu orzekającego były komunikowane stronom postępowania z podaniem ich przyczyn. Taka myśl pojawiła się np. w wyroku Moiseyev przeciwko Rosji, zapadłym w sprawie, w której decyzją przewodniczącego skład sędziowski był zmieniany 11 razy i tylko dwukrotnie upubliczniono przyczynę zmian.

W świetle orzecznictwa Trybunału niedopuszczalne są także nagłe zmiany sędziego sprawozdawcy, a już szczególnie na krótko przed wydaniem orzeczenia, zwłaszcza wręcz w dniu, w którym zapada ostateczne rozstrzygnięcie (ta myśl została wyrażona w wyroku w sprawie D.M.D. Group A.S. przeciwko Słowacji). Z orzecznictwa strasburskiego wynika nadto, że duże znaczenie ma oficjalne powołanie danej osoby do zasiadania w składzie sądu. Nie spełnia wymogu powołanego ustawą sąd, w którego składzie orzeka sędzia, któremu upływa termin, na jaki został powołany (tak w wyrokach w sprawach: Gurov przeciwko Mołdawii iPosokhov przeciwko Rosji).

Znaczenie ustawowych reguł wyznaczania składu sądu podkreślone zostało w zaleceniu Komitetu Ministrów Rady Europy nr R(94)12 dotyczącym niezależności, sprawności i roli sędziów. Wskazano w nim m.in., że sprawa nie może być odebrana sędziemu arbitralnie, a ewentualna zmiana składu orzekającego jest możliwa jedynie wyjątkowo, w uzasadnionych wypadkach, jak choroba sędziego czy konflikt interesów.

Warto też porównawczo odnotować, że zakaz obchodzenia ustawowych uregulowań dotyczących właściwości sądu poprzez działania organów administracji jest stale obecny w orzecznictwie niemieckiego Federalnego Trybunału Konstytucyjnego, który ów zakaz wyprowadza z gwarancji prawa do sądu.

Gwarancje praworządności

Realizując wymogi wynikające ze wskazanych gwarancji rangi ponadustawowej, art. 350 § 1 k.p.k. nakazuje prezesowi sądu wydanie pisemnego zarządzenia wskazującego sędziego albo członków składu orzekającego, a zgodnie z § 43 rozporządzenia ministra sprawiedliwości z 23 grudnia 2015 r. – Regulamin urzędowania sądów powszechnych (DzU z 2015 r., poz. 2316): „Sprawy w wydziałach są przydzielane według kolejności ich wpływu, zgodnie z ustalonym podziałem czynności, oddzielnie dla każdego rodzaju repertorium, wykazu i innego urządzenia ewidencyjnego".

Polska procedura karna wśród gwarancji bezstronnego i niezawisłego sądu w art. 351 k.p.k. przewiduje także możliwość wyznaczania i losowania składu orzekającego.

Te regulacje są gwarancją praworządności i zasady uczciwego procesu, z której wynika generalne prawo człowieka do tego, aby w jego sprawie orzekał sąd ściśle określony w ustawie.

Niejasna jest zatem intencja MS, który nowelą z 30 czerwca 2016 r. (DzU z 2016 r., poz. 970) wprowadził zmiany do powyższego rozporządzenia, uchylając w szczególności § 50, w myśl którego: „Przy rozdziale pracy pomiędzy sędziów, asesorów sądowych i referendarzy sądowych przewodniczący wydziału przestrzega zasady niezmienności składu orzekającego w toku załatwiania sprawy, dbając w szczególności, aby zmiana sędziego sprawozdawcy zachodziła tylko wyjątkowo". Przepis ten nakazywał wszak przestrzeganie zasady niezmienności składu orzekającego w toku załatwiania sprawy oraz wstrzemięźliwość w ewentualnych zmianach sędziów sprawozdawców w sprawach. Wypadki losowe, a także wymienione w rozporządzeniu sytuacje mogą uzasadniać zmiany w składzie orzekającym, jednakże naczelną zasadą, którą kierować się powinien wyznaczający składy, musi być możliwie najmniej intensywna ingerencja w jego strukturę, w szczególności szanująca dotychczasowy wkład pracy sędziów w przygotowanie sprawy, a przede wszystkim sędziego sprawozdawcy.

Autor jest sędzią TK w stanie spoczynku

Prawo do sądu gwarantuje Konstytucja RP i europejska konwencja praw człowieka (konwencja).

Artykuł 45 ust. 1 konstytucji stanowi: ,,Każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd". Obejmuje w szczególności: prawo dostępu do sądu, tj. do uruchomienia procedury przed sądem; do odpowiedniego ukształtowania procedury sądowej zgodnie z wymogami sprawiedliwości i jawności; do wyroku sądowego, tj. do uzyskania wiążącego rozstrzygnięcia danej sprawy przez sąd; do odpowiedniego ukształtowania ustroju i pozycji organów rozpoznających sprawy.

Pozostało 89% artykułu
2 / 3
artykułów
Czytaj dalej. Kup teraz
Opinie Prawne
Prof. Pecyna o komisji ds. Pegasusa: jedni mogą korzystać z telefonu inni nie
Opinie Prawne
Joanna Kalinowska o składce zdrowotnej: tak się kończy zabawa populistów w podatki
Opinie Prawne
Robert Gwiazdowski: Przywracanie, ale czego – praworządności czy władzy PO?
Opinie Prawne
Ewa Szadkowska: Bieg z przeszkodami fundacji rodzinnych
Opinie Prawne
Isański: O co sąd administracyjny pytał Trybunał Konstytucyjny?