Decentralizacja państwa: Maksymaliści na to nie pozwolą

Najpierw trochę optymizmu: za sukces można uznać już sam fakt, że inicjatywa Inkubatora Umowy Społecznej (IUS tworzą naukowcy i działacze z różnych stron, stroniący od czynnej polityki, spośród których najbardziej znaną twarzą jest prof. Antoni Dudek; środowisko podkreśla, że nie chce wchodzić do polityki, nie jest zaczątkiem partii ani nawet ruchem politycznym, a jego członkiem nie można zostać, należąc do ugrupowania politycznego) w pewnym sensie niszowa, idąca pod prąd skrajnie emocjonalnego tonu polityki polskiej AD 2019, przebiła się do centralnych mediów w roku wyborczym. W „Rzeczpospolitej" ogólne założenia ruchu omówili Antoni Dudek, Anna Wojciuk i Maciej Kisilowski w tekście „Silna Polska mądrze zdecentralizowana". 21 marca zaś w siedzibie Polskiej Akademii Nauk odbyła się konferencja, na której zaprezentowano doświadczenia Szwajcarii oraz bardziej szczegółowo pomysły IUS.

Kombinacje do uwzględnienia

W sposób zamierzony czy nie, ale miejsce spotkania wybrano symboliczne – pokazywało odcięcie się inicjatywy od kampanijnego blichtru i podkreślało jej merytoryczny charakter. Faktycznie – choć prelegenci podkreślali nieustannie, że przedstawiane przez nich koncepcje to jedynie propozycje i baza do dalszych rozważań, widać było ogrom pracy włożonej choćby w symulacje budżetowe pokazujące, jak wyglądałyby finanse publiczne po wprowadzeniu decentralizacji według proponowanego wzorca.

Nie jest to czcza pochwała – z jednej bowiem strony ta podziwu godna drobiazgowość i naukowa dbałość o detale odróżnia inicjatywę od dezynwoltury, z którą obie strony politycznego konfliktu prezentują coraz to nowe pomysły głównie na przepompowywanie z miejsca na miejsce publicznych pieniędzy; z drugiej jednak można mieć poczucie, że uczestnicy spotkania wykonali dużo nikomu niepotrzebnej pracy, którą nikt się nie zainteresuje.

Dlaczego, skoro argumentacja, jaką posługują się autorzy koncepcji, wydaje się logiczna? Przypomnijmy w skrócie – stawiają oni dwie tezy.

Teza pierwsza: że niszczący Polskę konflikt ma źródło w tym, iż zwycięzca wyborów (wygrywając często bardzo niewielkim stosunkiem głosów) bierze wszystko, ustawia cały kraj. Dajmy samorządom kompetencje w dziedzinach, które dzisiaj są kompetencją władzy centralnej – np. dostosowaniu programów nauczania, polityce migracyjnej czy w metodach rozdysponowywania funduszy z programów typu 500+, a zapobiegniemy temu, co ma dziś silne działanie destrukcyjne na wspólnotę: poczuciu, że kto wygrywa, ten ma wszelkie możliwości, narzędzia, a zwykle też chęć, wolę i oparcie swoich zwolenników, aby całkowicie pognębić i zniszczyć drugą stronę. Decentralizacja, jaką proponują twórcy Inkubatora, nie sprawia, że konflikty znikają, ale zostają przeniesione na niższy, z zasady bardziej pragmatyczny poziom, a przegrana na poziomie centralnym nie staje się kompletną klęską.

Teza druga: że to pozwoli władzy centralnej pozbyć się coraz bardziej utrudniających rządzenie problemów, a przy okazji umożliwi znacznie efektywniejsze wydawanie środków.

Wobec koncepcji decentralizacji wysuwanych jest wiele zarzutów, z których najpopularniejszy dotyczy wspierania istniejących głównie na Śląsku tendencji separatystycznych, napędzanych zresztą przez wyraźną mniejszość. Nie wiem, czy twórcy Inkubatora interesowali się choćby tym, w jaki sposób w wielu miejscowościach Śląska Opolskiego doszło do zainstalowania charakterystycznych dla tamtego regionu tablic z podwójnymi nazwami miejscowości, polsko-niemieckimi, przy czym te niemieckie są często wymyślone na siłę i nie są niczym innym jak niemieckim fonetycznym zapisem polskiego odpowiednika. Otóż zdarza się, że konsultacje w sprawie tablic są ogłaszane po cichu i uczestniczy w nich tylko ten, kto ma o nich wiedzieć. A bywa, że jest to dosłownie kilka osób. Wszystkie opowiadają się za tablicami dwujęzycznymi, zdziwiona większość o jakichkolwiek rozmowach w tej sprawie dowiaduje się zaś post factum. I takie kombinacje wypadałoby uwzględnić, tworząc projekt zdecentralizowanej RP, bo w małej skali pokazują one rafy, na jakie może on natrafić.

Targowice, ciemnogrody

Ale to zostawmy, bo problem Śląska w kontekście propozycji IUS należycie wyeksploatowali inni. Ciekawsze jest, dlaczego – zdaniem twórców Inkubatora – politycy mieliby się zainteresować projektem środowiska. Otóż – mówi prof. Dudek i jego koledzy – ktokolwiek będzie Polską rządził, wkrótce zorientuje się, że staje się to bardzo trudne właśnie z powodu pogłębiającego się podziału, który absorbuje siły i nie pozwala skupić się na tym, co ważne. Tu twórcy Inkubatora podają zwykle przykład bezpieczeństwa energetycznego.

Faktycznie, gdyby kierownictwa głównych obozów politycznych myślały racjonalnie – o myśleniu w kategoriach państwa, a nie partyjnej korzyści, nie mówiąc – oferta członków stowarzyszenia IUS byłaby dla nich przynajmniej jednym z ciekawszych wariantów ucieczki od problemu. Tyle że dziś politycy głównego nurtu myślą całkiem inaczej. Konflikt napędza ich notowania, a ich celem jest zawładnięcie całością państwa, nawet jeśli na poziomie deklaracji są zwolennikami decentralizacji. Na pewno jednak nie takiej, jak widzi ją IUS. Decentralizacja jest dobra, póki nasi siedzą w samorządach – tak to w uproszczeniu wygląda.

Można zakładać, że mechanizm otrzeźwienia i pozbycia się obciążeń w postaci wyniszczającego konfliktu na poziomie centralnym nie zadziała, ponieważ oba obozy, konserwatywny i progresywny (to oczywiście określenia czysto umowne), zbyt głęboko tkwią już w logice moralizującego maksymalizmu, żeby były w stanie wycofać się z niej choćby w części. Mówiąc obrazowo: jedna strona nie może pozwolić, żeby jakaś „targowica" robiła sobie obóz w jednym z regionów, a druga – żeby jakiś ciemnogród głosił swoje „homofobiczne" poglądy bez przeszkód w innym. Choćby się waliło i paliło.

Może jedynie jakiś potężny krach na poziomie greckiego załamania gospodarczego albo wyniszczającego międzynarodowego konfliktu politycznego byłby zdolny wytrącić uczestników konfliktu z tych kolein. Gdyby bowiem zasób racjonalności był wśród polityków wystarczający dla podjęcia propozycji Inkubatora, już dziś widzielibyśmy zainteresowanie wyjściem z klinczu, który w najoczywistszy sposób niszczy państwo. Nic takiego się jednak nie dzieje.