Art. 362 k.c. nie może być traktowany jako przejaw tzw. prawa sędziowskiego, którego zastosowanie zależy od swobodnego uznania sądu w okolicznościach sprawy. Odróżnić należy ustalenie, czy zachowanie poszkodowanego wypełniło konieczne znamiona prawnie relewantnego przyczynienia do powstania lub zwiększenia szkody od skutków takiego ustalenia dla obowiązku odszkodowawczego. Ustalenie, że poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, aktualizuje powinność oceny przez sąd, przy uwzględnieniu okoliczności sprawy, w tym ewentualnie stopnia winy obu stron, w jakim zakresie wpływa to in minus na granice obowiązku odszkodowawczego osoby zobowiązanej do naprawienia szkody. W każdym przypadku przyczynienia odszkodowanie ulega zmniejszeniu, przy czym w okolicznościach danej sprawy w stopniu zupełnie symbolicznym (wyrok SN z 26 lutego 2015 r., III CSK 187/14, orzecznictwo SN dostępne na www.sn.pl poza wyraźnie wskazanymi źródłami). Do egzoneracji samoistnego posiadacza mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody odpowiadającego na zasadzie ryzyka na podstawie art. 436 § 1 k.c. w związku z art. 435 k.c. za szkodę na osobie lub mieniu nie wystarczy ustalenie obiektywnej nieprawidłowości postępowania poszkodowanego, nawet gdy stanowiło ono wyłączną przyczynę szkody w rozumieniu związku adekwatnego. Jeżeli przyczyną szkody jest niezawinione zachowanie poszkodowanego, co obejmuje sytuację, w której poszkodowanemu nie można przypisać winy ze względu na cechy osobiste, przesłanka egzoneracyjna nie zachodzi i odpowiedzialność posiadacza mechanicznego środka komunikacji (podobnie odpowiedzialność prowadzącego przedsiębiorstwo) nie zostaje wyłączona. Brak winy poszkodowanego nie stoi na przeszkodzie stwierdzeniu jego przyczynienia się do powstania szkody na podstawie art. 362 k.c. Samo stwierdzenie przyczynienia się poszkodowanego otwiera tylko możliwość rozważenia, czy należy zmniejszyć obowiązek naprawienia szkody, z kolei ocena stopnia przyczynienia się poszkodowanego do powstania szkody lub zwiększenia jej rozmiarów, a następnie obniżenie należnych uprawnionym świadczeń należy do sądu orzekającego. Sąd powinien wskazać, jakie jest w konkretnym stanie faktycznym „odpowiednie zmniejszenie stosownie do okoliczności"; istotne mogą być okoliczności związane z przebiegiem wypadku, ze stopniem świadomości poszkodowanego dziecka odnośnie do jego nagannego zachowania lub grożącego mu niebezpieczeństwa (wyrok SN z 29 września 2016 r., V CSK 717/15 z powołaniem się na wcześniejsze orzecznictwo).
Czytaj także: Nieletni częściej dostanie adwokata
W uchwale siedmiu sędziów SN (zasada prawna) z dnia 20 września 1975 r., III CZP 8/75, orzeczono, że zachowanie się małoletniego poszkodowanego, któremu z powodu wieku winy przypisać nie można (art. 426 k.c.), może stosownie do art. 362 k.c. uzasadniać zmniejszenie odszkodowania należnego od osoby odpowiedzialnej za szkodę na podstawie art. 436 k.c. (OSNC 1976 r., nr 7 – 8, poz. 151, LEX nr 1947). W nowszym orzecznictwie podniesiono, iż zachowanie się małoletniego poszkodowanego, stanowiące odrębną, konkurencyjną współprzyczynę szkody w stosunku do zdarzenia przypisywanego osobie ponoszącej odpowiedzialność za szkodę na zasadzie ryzyka podlega ocenie w kategoriach przyczynienia się także wtedy, gdy poszkodowanemu z powodu wieku winy przypisać nie można (wyrok SN z 3 sierpnia 2006 r., IV CSK 118/06). Jeżeli poszkodowany miał mniej niż 13 lat i winy przypisać mu nie można, odpada stosowanie wprost dyrektywy zawartej w art. 362 k.c., eksponującej znaczenie stopnia winy obu stron. Ta ustawowa wskazówka nie traci jednak na znaczeniu, gdyż nadal uzasadnia konieczność uwzględnienia i porównania czynników subiektywnych występujących po obu stronach jako elementu o pierwszorzędnym znaczeniu przy podejmowaniu decyzji, czy i w jakim stopniu należy obniżyć odszkodowanie (wyrok SN z 29 października 2008 r., IV CSK 228/08). Ocena stopnia przyczynienia musi uwzględniać wiek i doświadczenie stron oraz ciążące na nich obowiązki, a także stopień świadomości poszkodowanego. Dla uwzględnienia przyczynienia się małoletniego konieczne jest, aby mógł on chociaż w ograniczonym zakresie mieć świadomość nagannego zachowania lub grożącego mu niebezpieczeństwa. U pięcioletniego dziecka świadomość taka w pewnym stopniu już istnieje, lecz nie uzasadnia ona równorzędnego potraktowania z zawinionym działaniem sprawcy szkody (wyrok SN z 5 listopada 2008 r., I CSK 139/08). Ustalenie, czy małoletni działał z rozeznaniem, następuje indywidualnie na podstawie danych okoliczności (wyrok SN z 24 września 2009 r., IV CSK 207/09). Zasadniczą przesłanką oceny świadomości małoletniego uczestnika ruchu drogowego odnośnie do nieprawidłowości jego postępowania jest wiek wyznaczający co do zasady poziom jego doświadczenia życiowego.
Obniżenie na podstawie art. 362 k.c. odszkodowania należnego małoletniemu, który z powodu wieku nie ponosi odpowiedzialności za szkodę, można rozważać, stosując przez analogię art. 428 k.c., który odwołuje się przy obniżeniu odszkodowania do przesłanki zasad współżycia społecznego, co zrównuje na gruncie obu przepisów sytuację małoletniego w zakresie ochrony, jaką kodeks przyznaje małoletnim i niepoczytalnym w przypadku wyrządzenia przez nich szkody. Za takim rozwiązaniem przemawia podobieństwo objętych tymi przepisami regulacji wyrażające się w tym, że w obu przypadkach chodzi o częściowe naprawienie szkody, a u ich podstaw leży zasada słuszności. Zbędne i nieuzasadnione jest w takiej sytuacji odwoływanie się przy ocenie zmniejszenia odszkodowania do art. 5 k.c., podobnie jak w przypadku art. 440 k.c., który w zakresie objętym jego unormowaniem wyłącza stosowanie art. 5 k.c. (wyrok SN z 19 marca 2014 r., I CSK 295/13). Dla egzoneracji prowadzącego przedsiębiorstwo nie wystarczy ustalenie obiektywnej nieprawidłowości postępowania poszkodowanego nawet wtedy, gdy stanowiło ono wyłączną przyczynę szkody w rozumieniu związku adekwatnego, gdyż brak elementu subiektywnego (poczytalności) wyklucza możliwość stwierdzenia winy sprawcy (poszkodowanego). Jeżeli przyczyną szkody jest niezawinione zachowanie poszkodowanego, co obejmuje sytuację, w której poszkodowanemu nie można przypisać winy ze względu na cechy osobiste, przesłanka egzoneracyjna nie zachodzi i odpowiedzialność przedsiębiorstwa nie zostaje wyłączona. Brak winy poszkodowanego nie stoi natomiast na przeszkodzie stwierdzeniu jego przyczynienia się do powstania szkody na podstawie art. 362 k.c. (wyrok SN z 5 czerwca 2014 r., IV CSK 588/13). W sytuacji nieprawidłowego i nagannego zachowania, naruszającego elementarne zasady ostrożności, a polegającego na tym, że licząca piętnaście i prawie pół roku uczennica szkoły muzycznej mogła w miarę dokładnie rozpoznać zagrożenia związane z urządzeniami takimi jak słup wysokiego napięcia, przeczytać stosowne ostrzeżenia czy zrozumieć znaki ostrzegawcze oraz ocenić następstwa naruszenia zasad właściwego postępowania, prawidłowe jest przyjęcie 50 proc. przyczynienia się tej osoby do powstania szkody, uwzględniając przy tym zarówno ogromny rozmiar jej cierpienia, jak i skutki zdarzenia rzutujące na jej dalsze życie. Gdy ustalono, że podmiot eksploatujący słup elektryczny nie dopuścił się żadnych uchybień w odpowiednim zabezpieczeniu słupa wysokiego napięcia, na który wspięła się skarżąca powódka przed porażeniem prądem, zarzut naruszenia art. 362 k.c. sformułowany przez dochodzącą roszczenia powódkę przez obniżenie odszkodowania i renty jest bezzasadny (wyrok SN z 22 listopada 2017 r., IV CSK 8/17).
Uzupełniająco, na uwagę zasługują także inne orzeczenia SN, m.in. wyroki z 21 marca 2018 r., V CSK 355/17, z 5 września 2012 r., IV CSK 25/12, z 13 lutego 2004 r., IV CK 269/02, LEX nr 151640, z 18 marca 1997 r., I CKU 25/97, LEX nr 30379, z 22 września 1986 r., IV CR 279/86, LEX nr 530539, z 1 marca 1985 r., I CR 27/85, LEX nr 5263, z 16 marca 1983 r., I CR 33/83, OSNC 1983, nr 12, poz. 196, LEX nr 2898, z 2 grudnia 1982 r., IV CR 484/82, LEX nr 5174, z 15 marca 1976 r., IV CR 68/76, OSNC 1977, nr 1, poz. 12, LEX nr 2016, z 7 marca 1974 r., I CR 7/74, LEX nr 4905, z 6 listopada 1968 r., II CR 411/68, LEX nr 1672942 oraz liczne rozstrzygnięcia sądów powszechnych.
