Tomasz Piekarski: Karuzele VAT zagrażają finansom państwa

Rosnąca luka podatkowa w VAT, której główną przyczyną są wyłudzenia podatkowe, przybrała rozmiary i strukturę godzące w bezpieczeństwo ekonomiczne państwa. Uszczuplenia podatkowe godzą również w bezpieczeństwo obrotu gospodarczego poprzez naruszenie zasad uczciwej konkurencji. W konsekwencji mogą prowadzić do wyparcia z rynku uczciwych przedsiębiorców, którzy nie są w stanie sprostać konkurencji dotowanej przez przejęte wskutek działań przestępczych podatki.

Podatek nigdy nie zostaje zapłacony

Tzw. oszustwa karuzelowe są najpoważniejszymi przestępstwami skarbowymi w całej Unii Europejskiej. Aby cały mechanizm się opłacał, podmioty lub podmiot w tzw. łańcuchu transakcji muszą nie wpłacić należnego VAT, a inny nienależnie wystąpić o jego zwrot. W związku z tym częścią procederu muszą być tzw. znikający podatnicy – słupy, osoby wystawiające faktury, które nie mają odzwierciedlenia w realnych transakcjach, niepłacące podatków, które wynikają z wystawionych dokumentów.

Karuzelowe oszustwa to w praktyce zorganizowana, hierarchicznie zbudowana przestępczość na olbrzymią skalę, zagrażająca podstawom finansów publicznych.

Celem procederu jest najczęściej wyłudzenie VAT, który w rzeczywistości nigdy wcześniej nie został zapłacony, ale także uniknięcie opodatkowania. Celem karuzeli może być także wprowadzenie do obrotu towarów z nielegalnych źródeł, np. z przemytu, lub zalegalizowanie środków finansowych, czyli pranie pieniędzy. Taki proceder pozwala również na obniżenie cen towarów, by zaoferować na rynku krajowym warunki konkurencyjne w stosunku do przedsiębiorców sprzedających te same produkty, ale funkcjonujących legalnie.

Zaangażowanych jest wiele firm

W oszustwach karuzelowych bierze udział najczęściej grupa kilku lub kilkunastu firm funkcjonujących jako ogniwa podatkowej karuzeli, zawierających pozorne transakcje. Firmy te rozsiane są nie tylko w Polsce, ale w krajach Unii Europejskiej. Pomysłodawca całej operacji najczęściej nie ujawnia się w ewidencjach i rejestrach działalności gospodarczej. W grupie podmiotów biorących udział w karuzeli mogą występować powiązania kapitałowe i personalne. Pozwala to na zgodne z przestępczym zamiarem sterowanie procesami gospodarczymi.

W dużym uproszczeniu schemat karuzeli podatkowej wygląda tak: firma z kraju Unii Europejskiej, np. z Polski, sprzedaje towar do innego kraju unijnego. Na tym etapie wykorzystuje zerową stawkę VAT, która obowiązuje w wewnątrzwspólnotowej dostawie towarów. Firma, która sprzedaje towar kontrahentowi z innego państwa członkowskiego, nie deklaruje podatku VAT do wpłaty. Jednocześnie korzysta z prawa do odliczenia VAT naliczonego, zawartego w fakturach zakupu. Następnie nabywca – np. czeska lub słowacka firma, natychmiast sprzedaje ten sam towar kolejnej firmie, ta kolejnej, a ostatecznie towar trafia ponownie do Polski. Podmioty zobowiązane do zadeklarowania i wpłaty VAT, nie wpłacają go, często znikając. Natomiast sprzedawcy – dostawcy towarów wewnątrz Unii Europejskiej – wykazują tę transakcję, jako wewnątrzwspólnotową dostawę towarów, stosując 0 proc. VAT.

Wyrażenie karuzela podatkowa odnosi się do sposobu, w jaki sprzedawane towary krążą między poszczególnymi podmiotami zaangażowanymi w oszustwo. Towary są różne – od paliw do złota. Przeważają drogie jednostkowo przedmioty, o niewielkich rozmiarach, ale cieszące się popularnością na rynku, gdyż są łatwo zbywalne. Umożliwia to wygenerowanie w krótkim czasie znacznej skali obrotu, by szybko uzyskać wysoki zwrot VAT. Wykorzystywane są towary, które stosunkowo łatwo można przemieszczać pomiędzy firmami. Z praktyki wynika, że największe wyłudzenia odbywają się w handlu paliwem, złomem, telefonami komórkowymi, sprzętem elektronicznym i komputerowym, aplikacjami na smartfony czy tablety.

Pozorny obrót towarami

Karuzela podatkowa to sieć kilku, kilkunastu, a nawet kilkudziesięciu podmiotów, które tworzą pozory legalnych transakcji. Obrót środkami finansowymi nie ma zazwyczaj odzwierciedlenia w obrocie towarami. Podmioty takie nie posiadają stosownego do skali przepuszczonych transakcji zaplecza magazynowego, nie zatrudniają pracowników, nie dysponują własnymi środkami finansowymi, bazując zazwyczaj na przedpłatach od kontrahentów.

Korzyści majątkowe uzyskują osoby trzecie, które kierują taką grupą. W tym przypadku możemy mówić o oszustach podatkowych, którzy z pełną świadomością przygotowują się do tworzenia fikcyjnych transakcji, co ostatecznie doprowadza do wyłudzenia z budżetu państwa VAT o wielkiej wartości.

Analiza postępowań prowadzonych w sprawie tego typu przestępstw pokazuje, że kolejne ogniwa łańcucha karuzelowego stanowią zarówno podmioty, które z pełną świadomością kalkulują opłacalność podejmowania takiego ryzyka, licząc się ze stratami, które są niewspółmiernie niskie w stosunku do zysków, jak również osoby, które przystępują do procederu, z uwagi na możliwość otrzymania niewielkiego wynagrodzenia za swoje zaangażowanie. Zaangażowanie to sprowadza się do zarejestrowania działalności gospodarczej na swoje imię i nazwisko, objęcie funkcji prezesa zarządu spółki prawa handlowego, jak i podpisywanie faktur i innych dokumentów, które mają procederowi nadać charakter legalności. Przestępcy do tego rodzaju oszustw najczęściej wykorzystują osoby, które z uwagi na swój status materialny lub niską świadomość prawa, brak środków do życia, stałego miejsca zamieszkania, godzą się na wejście w świat przestępczy, za otrzymywanie korzyści majątkowej. Korzyść ta jest z reguły niewielka w porównaniu ze skalą wyłudzeń i wynosi jedynie od 1 do 3 tysięcy złotych.

Popularne branże

Jeśli chodzi o branże, które sprawiają organom ścigania największe problemy, to jest to nieustająco branża paliwowa. W jej przypadku oszustwa występują relatywnie często i generują olbrzymie zyski. Praktycznie każdy Polak tankuje samochód. Na paliwa zawsze jest popyt, a podatki stanowią znaczną część ich ceny. Branża ta jest zatem podatna na oszustwa.

W branży złomowej przestępczość była raczkująca, bo straty, które generowała do 2011 r., były nieporównywalne z innymi gałęziami gospodarki, w których obecnie działają zorganizowane grupy przestępcze. Wtedy uszczuplenia w tej branży wynosiły kilka milionów złotych. Jeżeli była sprawa dotycząca kilkunastu milionów złotych, to wówczas, w latach 2007–2008, były to gigantyczne straty. Obecnie jednostki prokuratury prowadzą sprawy, które dotyczą podejrzenia uszczupleń podatkowych rzędu pół miliarda złotych, dokonane w ciągu krótkiego okresu czasu, nawet półrocznego. Mówimy więc o kwotach, które naprawdę powodują realne zagrożenie bezpieczeństwa ekonomicznego państwa.

W pewnym okresie przestępcy zaczęli wykorzystywać branżę stalową. Było to związane z odwróceniem VAT na złom.

Wprowadzenie mechanizmu reverse chargé, czyli odwróconego obciążenia podatkowego, to nie jest rozwiązanie wszelkich problemów. To jest jedynie zyskanie na czasie. Grupy przestępcze działają w ten sposób, że w momencie, kiedy stwarzamy im niekorzystne warunki do działania w jednej branży, przenoszą się natychmiast do drugiej. To było widać w branży złomowej. Po odwróceniu obciążenia VAT, przestępcy przenieśli się natychmiast na stal. Kiedy odwrócony został VAT na stal, przenieśli się na pręty stalowe zakrzywione. Państwo nie jest w stanie nadążyć ze zmianami przepisów w ten sposób, żeby wyeliminować oszustwa w całym spektrum danej branży. Jeżeli odwrócimy VAT na sprzęt elektroniczny, co nastąpiło, to nie obejmiemy również odwróconym obciążeniem wszelkich towarów elektronicznych. Zostaną chociażby układy scalone i inne półprodukty, które mogą podlegać obrotowi. Generalnie nie jest istotny towar i nie jest istotna branża. Im większa wartość danego towaru tym większy VAT do zwrotu. Często dla sprawców to VAT jest towarem, źródłem wyłudzenia. Często jeden i ten sam towar krąży w tzw. karuzeli vatowskiej, kilkukrotnie wjeżdża i wyjeżdża z Polski. Jednocześnie powoduje to również pozorny wzrost skali eksportu i PKB.

Przestępstwa, których celem jest wyłudzenie nienależnego zwrotu podatku od towarów i usług lub dokonanie innych istotnych uszczupleń w tej daninie publicznej, są jedną z najgroźniejszych kategorii przestępstw uderzających w interesy finansowe państwa.

Działania prokuratury

W związku z wejściem w życie ustawy o prokuraturze w marcu 2016 r. prokurator generalny zdecydował o powołaniu na szczeblu Prokuratury Krajowej Departamentu do spraw Przestępczości Gospodarczej, którego jednym z priorytetów jest zwalczanie przestępczości w VAT. Do tej pory na najwyższym szczeblu prokuratury takiej komórki organizacyjnej nie było. Nie jest to jedynie zmiana na szczeblu centralnym, gdyż na poziomie prokuratur regionalnych powstały wydziały do spraw przestępczości gospodarczej, a także w największych jednostkach wydziały do spraw przestępczości finansowo-skarbowej. Prowadzone są tam najpoważniejsze sprawy przeciwko obrotowi gospodarczemu i finansowo-skarbowe względem mienia wielkiej wartości, a więc wówczas gdy jego wartość przekracza 1 milion złotych.

Specjalizacja ta wiąże się również z tym, że obecnie najpoważniejsze przestępstwa gospodarcze, w tym przestępstwa związane z uszczupleniami podatku VAT, są prowadzone na szczeblu regionalnym. Dotychczas regułą było, że te postępowania prowadzone były w prokuraturach okręgowych, a nierzadko również na szczeblu prokuratur rejonowych, czyli tam, gdzie prokuratorzy zajmują się walką z pospolitą przestępczością.

Dodatkowo we wszystkich prokuraturach okręgowych powstały wydziały do spraw przestępczości gospodarczej, co do tej pory nie było regułą.

Autor jest prokuratorem delegowanym do Departamentu do spraw Przestępczości Gospodarczej Prokuratury Krajowej

Ponadto zarządzeniem prokuratora krajowego z 20 kwietnia 2016 roku został powołany zespół do wypracowania rozwiązań podnoszących skuteczność wykrywania wyłudzeń podatku VAT i ścigania sprawców tych przestępstw. W ramach tego zadania zespół opracowuje i ujednolica metodykę prowadzenia postępowań związanych z wyłudzaniem nienależnego zwrotu tego podatku. W ramach działań tego zespołu zostały opracowane wytyczne dotyczące zasad prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa związane z procederem wyłudzania nienależnego podatku VAT oraz oszukańczych uszczupleń w tym podatku. Zespół do spraw VAT zajął się również propozycjami zmian legislacyjnych w ustawach karnych. Mają one usprawnić ściganie sprawców przestępstw mających za przedmiot uszczuplenie należności publicznoprawnych, w tym podatku VAT. W szczególności planowane jest uzupełnienie kodeksu karnego o przestępstwa dotyczące poświadczania nieprawdy w dokumentach mających wpływ na ustalenie wysokości należności publicznoprawnej oraz podrabiania lub przerabiania tych dokumentów.

1 sierpnia 2016 roku prokurator krajowy wprowadził obowiązek przekazywania informacji w sprawach dotyczących oszukańczych zabiegów związanych z wyłudzeniami w zakresie VAT. Koordynacja tego typu spraw jest prowadzona przez Departament do spraw Przestępczości Gospodarczej Prokuratury Krajowej.

Ponadto 6 lipca 2016 r. prokurator generalny wydał wytyczne dla wszystkich prokuratorów dotyczące zasad prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa związane z procederem wyłudzania nienależnego podatku VAT oraz oszukańczych uszczupleń w tym podatku.

Prokuratorzy Departamentu do spraw Przestępczości Gospodarczej Prokuratury Krajowej systematycznie przeprowadzają badania akt, celem dokonania oceny zasadności prowadzenia tych spraw na określonych szczeblach prokuratur. Prokuratorzy tego departamentu zajmują się także koordynacją tego typu postępowań tak, aby poszczególne jednostki prokuratury uzyskały wiedzę o powiązanych przedmiotowo i podmiotowo postępowaniach przygotowawczych. Jest to o tyle ważne, że przestępcy działają na terenie całego kraju, nie tylko w określonej miejscowości czy też w obszarze właściwości miejscowej danej prokuratury.

Podjęte do tej pory przez Prokuratora Generalnego, Prokuratora Krajowego i Prokuraturę Krajową działania zmierzają do poprawy skuteczności tego rodzaju postępowań przygotowawczych.

Ponadto zarządzeniem prokuratora krajowego z 20 kwietnia 2016 roku został powołany zespół do wypracowania rozwiązań podnoszących skuteczność wykrywania wyłudzeń podatku VAT i ścigania sprawców tych przestępstw. W ramach tego zadania zespół opracowuje i ujednolica metodykę prowadzenia postępowań związanych z wyłudzaniem nienależnego zwrotu tego podatku. W ramach działań tego zespołu zostały opracowane wytyczne dotyczące zasad prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa związane z procederem wyłudzania nienależnego podatku VAT oraz oszukańczych uszczupleń w tym podatku. Zespół do spraw VAT zajął się również propozycjami zmian legislacyjnych w ustawach karnych. Mają one usprawnić ściganie sprawców przestępstw mających za przedmiot uszczuplenie należności publicznoprawnych, w tym podatku VAT. W szczególności planowane jest uzupełnienie kodeksu karnego o przestępstwa dotyczące poświadczania nieprawdy w dokumentach mających wpływ na ustalenie wysokości należności publicznoprawnej oraz podrabiania lub przerabiania tych dokumentów.

1 sierpnia 2016 roku prokurator krajowy wprowadził obowiązek przekazywania informacji w sprawach dotyczących oszukańczych zabiegów związanych z wyłudzeniami w zakresie VAT. Koordynacja tego typu spraw jest prowadzona przez Departament do spraw Przestępczości Gospodarczej Prokuratury Krajowej.

Ponadto 6 lipca 2016 r. prokurator generalny wydał wytyczne dla wszystkich prokuratorów dotyczące zasad prowadzenia postępowań przygotowawczych w sprawach o przestępstwa związane z procederem wyłudzania nienależnego podatku VAT oraz oszukańczych uszczupleń w tym podatku.