Na zsyłkę, katorgę i za chlebem

Obrazy Grottgera, Malczewskiego, Pruszkowskiego: długie kolumny mężczyzn konwojowanych przez rosyjskich żołnierzy mijają słup graniczny – rosyjski lub ten oddzielający europejską część Rosji od azjatyckiej. Tak widzimy polską drogę na Sybir, rozpoczętą w 1767 r., ponad 240 lat temu. Za pierwszych zesłańców uznaje się biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Andrzeja Załuskiego, hetmana polnego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna Rzewuskiego – senatorów, którzy zostali uwięzieni na polecenie wszechwładnego posła rosyjskiego w Polsce Nikołaja Repnina i na pięć lat zamknięci w Kałudze.

[srodtytul]Kara za powstania[/srodtytul]

Po raz pierwszy masowe zsyłki na Sybir nastąpiły po upadku konfederacji barskiej. W 1776 r. król Stanisław August Poniatowski szacował straty poniesione w konfederacji na 60 tysięcy ludzi; Repnin oceniał, że w głąb Rosji zesłano ponad 14 tysięcy konfederatów. Rosjanie utworzyli obozy przejściowe na warszawskiej Pradze i w ukraińskim Połonnem, skąd transportowano ich etapami do Kazania i Tobolska. Ich losy były rozmaite – wielu żyło na Syberii aż do śmierci, inni usiłowali uciekać, jak słynny między innymi dzięki Juliuszowi Słowackiemu Maurycy Beniowski, zesłany do Kazania, a potem Bolszerecka na Kamczatce, gdzie zorganizował spisek, opanował miasto i porwał statek, uciekając z Rosji.

Druga fala zesłań miała miejsce po powstaniu listopadowym (około 30 tys. osób). Piotr Wysocki, który 29 listopada 1830 r. poderwał do powstania podchorążych, skazany został w 1831 i 1833 r. przez rosyjski sąd na śmierć, ale ukaz carski zamienił wyrok na 20 lat ciężkich robót na Syberii. Trafił najpierw do wsi Aleksandrowsk pod Irkuckiem, a po próbie ucieczki – do kopalni miedzi w Nerczyńsku, gdzie pracował przykuty do taczki. Wrócił z zesłania w 1857 r.

Trzecia wielka fala zesłań nastąpiła po powstaniu styczniowym. Różne szacunki mówią nawet o około 250 tysiącach zesłanych. Jednym z nich był Rafał Kalinowski dowodzący powstaniem na Litwie, aresztowany przez Rosjan w marcu 1864 r. i skazany na karę śmierci. Zamieniono ją później na dziesięć lat katorgi w Nerczyńsku, Usole i Irkucku. Wrócił w 1874 r. i wstąpił do zakonu karmelitów bosych; został kanonizowany w 1991 r.

Zesłania stosowano często. Jednym z zesłańców był Józef Piłsudski, w 1887 r. skazany (pod zarzutem udziału w spisku na życie cara organizowanego przez Narodną Wolę) na pięć lat pobytu na Syberii. Trafił do Irkucka, Kireńska i Tunki. Wrócił w 1892 r.

[srodtytul]Syberia nie taka groźna?[/srodtytul]

Współczesnym zesłanie kojarzy się głównie z katorgą, bardzo ciężką pracą fizyczną, nierzadko ponad siły. Ale dla wielu Polaków zsyłka oznaczała po prostu nakaz zamieszkania w określonej miejscowości lub też zakaz wyjazdu poza określony teren. Jak opisywała prof. Wiktoria Śliwowska z Instytutu Historii PAN, „zesłanie miało odizolować polskich buntowników od reszty społeczeństwa i uniemożliwić im oddziaływanie na innych Polaków, a nie eksterminację fizyczną przez wyniszczenie głodem i nieludzkimi warunkami egzystencji”. Jak podkreśla, wiele zależało od miejscowych urzędników – jeśli „znalazł się człowiek przyzwoity”, to „zesłańcy leczyli, uczyli, pracowali w urzędach”.

Nie można się też dziwić, że wielu Polaków osiedlało się na Syberii całkiem dobrowolnie. Premier Piotr Stołypin (szef rosyjskiego rządu w latach 1906 – 1911) oferował rozmaite ulgi i przywileje tym, którzy zechcą się osiedlić na rosyjskim Dalekim Wschodzie. Mając do wyboru Amerykę i Syberię, nasi rodacy często wybierali tę ostatnią – przede wszystkim ze względu na niższe koszty podróży i łatwiejszy kontakt z rodzinnymi ziemiami. Ogólna liczba emigrantów z Królestwa Polskiego w głąb Rosji – robotników, rzemieślników i inteligencji – około 1910 r. wynosiła 400 – 600 tysięcy osób.

Najbardziej znaną „polską” wioską na Syberii jest Wierszyna w obwodzie irkuckim. Około 1910 r. osiedlili się tu emigranci z Małopolski i Zagłębia Dąbrowskiego. Obecnie w Wierszynie oraz okolicznych wioskach Dundaj, Chonzoj i Natasza mieszka około 120 osób. W samej Wierszynie jest szkoła prowadząca zajęcia w języku polskim oraz drewniany kościółek.

Wcześniej, w 1898 r., powstał w guberni tomskiej syberyjski Białystok, założony przez Polaków z Białostocczyzny i Wileńszczyzny. W miejscowej szkole też nauczany jest język polski, a od 1998 roku na nowo funkcjonuje tu kościół katolicki. Podobnych wiosek było więcej, ale wiele z nich uległo likwidacji za czasów ZSRR.