Raport MAK nie jest wiążący dla Polski

Arkadiusz Jaraszek: Jak pan napisał niedawno w swoim artykule w "Państwie i Prawie", na mocy półformalnego zawartego w trybie doraźnym porozumienia rząd Polski i Rosji zdecydowały o tym, że badanie przyczyn katastrofy smoleńskiej będzie prowadzone w oparciu o załącznik 13 do konwencji chicagowskiej. Czy była to słuszna decyzja?

prof. Marek Żylicz, ekspert prawa międzynarodowego, z którego opinii korzystał rząd:

- Była to najlepsza decyzja, jaką można było podjąć w tamtym czasie. W przypadku braku jakiejkolwiek umowy to Rosjanie mieliby wszystkie i wyłączne kompetencje do badania przyczyn tej katastrofy. Wypadek bowiem nastąpił na ich terytorium. Gdyby nie było porozumienia, całkowicie bylibyśmy skazani na łaskę Rosjan i to oni decydowaliby, do jakich dowodów nas dopuścić, a do jakich nie. Porozumienie ministrów obrony z 1993 r. zapewniało tylko dostęp do dokumentów. Podważanie tego nieformalnego porozumienia między Polską i Rosją i stosowania aneksu 13 do konwencji chicagowskiej jest więc wbrew naszym interesom.

To jednak na podstawie tego załącznika 13 strona rosyjska samodzielnie zdecydowała, że badania będzie prowadził MAK. Było to niezgodne z zawartym porozumieniem polsko-rosyjskim. Załącznik 13 wymagał bowiem, żeby instytucja prowadząca badania była niezależna. Tymczasem MAK jest organem odpowiedzialnym za bezpieczeństwo lotów, a więc nie korzysta z tej niezależności.

To prawda. Dekrety rosyjskie o wykonywaniu obu tych funkcji przez MAK były zdecydowanie nieprawidłowością w realizacji postanowień załącznika 13.

Dlaczego zatem strona polska nie zareagowała stanowczo na podjęcie tej decyzji i nie wyraziła np. swojego sprzeciwu?

Niestety, w Rosji nie ma innego organu aprobowanego przez organizację międzynarodową ICAO upoważnionego do badania takich wypadków. Polska nie mogła mieć żadnego wpływu na to, kogo Rosja wyznaczyła do prowadzenia takich badań. Rząd polski mógł jednak oczekiwać, że wyznaczona organizacja będzie przestrzegać aneksu 13. Historia pokazała, że tak się nie stało i pod tym względem mamy do Rosji uzasadnione pretensje.

Czyli nawet jeśli Rosjanie złamali postanowienia załącznika 13, Polska nie mogła się od tego w żaden sposób odwołać?

Nie może i nie potrzebuje. W stosunkach międzynarodowych nie ma żadnego nadrzędnego systemu egzekwowania realizacji umów zawieranych między dwoma państwami. Albo realizacja tych umów jest wymuszana siłą, albo państwa realizują je ze swojej własnej, nieprzymuszonej woli i w dobrej wierze. Jednak raport MAK nie jest wiążącą Polskę decyzją i odwołanie byłoby bezprzedmiotowe.

Raport MAK, który za katastrofę w całości obciąża polską stronę, a także niedopuszczenie do wszystkich dowodów płk. Edmunda Klicha, przedstawiciela Polski akredytowanego przy MAK, pokazują, że po stronie rosyjskiej dobrej woli zabrakło.

Prawdopodobnie MAK dopuszczał nas tylko do tych dowodów, które nie były niewygodne dla strony rosyjskiej. Warto jednak zwrócić uwagę, że bez względu na to, czy byłby to MAK czy inna rosyjska organizacja, Polska mogłaby się jedynie domagać udostępnienia dokumentów i innych dowodów, ale nie moglibyśmy skutecznie wymusić realizacji tego żądania. Jest to dużą wadą prawa międzynarodowego, że nie daje możliwości stronom wymuszenia czegokolwiek w braku międzynarodowo ustalonych sankcji.

Czy można zatem powiedzieć, że od samego początku Polska była skazana na to, że badanie przyczyn tej katastrofy będzie leżało w rękach Rosjan, a my będziemy mogli jedynie ich prosić o to, żeby dopuścili nas do swoich badań i dowodów?

Nie prosić, a żądać. Oczywiście nie mogliśmy liczyć na to, że badania będą leżały w naszych rękach. Nie można jednak powiedzieć, że Polska oddała śledztwo Rosjanom, bo nie można komuś przekazać praw, których się nie posiada, a myśmy nie mieli prawa prowadzenia badań na terytorium Rosji. Porozumienie z 1993 r. nie dawało nam też niezbędnych uprawnień. Natomiast Rosjanie zgodzili się na stosowanie aneksu 13 do konwencji chicagowskiej, który miał nam zapewnić pełny dostęp do ich badań.

Ale przecież polscy przedstawiciele takiego dostępu nie mieli.

Faktycznie nie mieliśmy pełnego dostępu, ale tylko dlatego, że MAK nie wykonał tego, co wynikało z załącznika 13 do konwencji.

Skoro strona rosyjska nie wykonała zawartego porozumienie, to dlaczego polski rząd nie oprotestował działań MAK i ustaleń poczynionych przez tę organizację?

Oczywiście moglibyśmy odwoływać się do ICAO o wiążącą interpretację załącznika 13. I tylko tyle. Trzeba jednak pamiętać, że żadna sporna sprawa zgłoszona do ICAO w ciągu ostatnich 60 lat nie zakończyła się wyrokiem czy decyzją. Każda po wielu latach była umarzana. Nawet jednak gdyby taka decyzja ICAO zapadła, to i tak nie zmusiłoby to Rosjan do wydania nam jakiegokolwiek dokumentu czy dowodu.

Mamy więc związane ręce i nawet odwołanie do międzynarodowych organizacji nie pomoże.

Nawet międzynarodowi specjaliści z zakresu lotnictwa są zgodni co do tego, że międzynarodowy arbitraż w lotnictwie jest w ogóle nieskuteczny. Jedyną korzyścią dla strony skarżącej jest nagłośnienie swojego stanowiska. Ale to możemy zrobić innymi drogami, także w ICAO.

MAK przygotował więc swój raport, który winę za tę katastrofę całkowicie zrzuca na Polskę, a nasz rząd nie może go skutecznie podważyć na arenie międzynarodowej.

- Raport MAK nas nie wiąże. Mamy przygotować własny raport i go nagłośnić na arenie międzynarodowej. Jeżeli w mediach zagranicznych uda nam się nagłośnić, że raport rosyjski zawierał braki i nieścisłości, to będzie to dla nas pewna satysfakcja. Z mojego doświadczenia negocjacyjnego wiem, że występowanie w trybie spornym do jakiejkolwiek organizacji międzynarodowej, np. ICAO, jest środkiem ostatecznym i niekoniecznie najskuteczniejszym.