Ranczo, Ekstradycja - rozmowa ze scenarzystą seriali

– No nie wiem, po emisji się okaże. Na tym kłopot polega, że tu zawczasu na pewno nic wiedzieć nie można, publiczność jest swego rodzaju żywiołem. To komedia o stanie duchowości Polaków w czasach, kiedy najsilniejszym Kościołem jest supermarket. I co z tym mają począć mnisi, zarówno katoliccy, jak i buddyjscy, którzy też przecież są tylko ludźmi... Jest to coś na tyle odmiennego, że rodzi niepokój. „Ranczo" na początku (serial jest emitowany od marca 2006 r. – przyp. red.) też miało w telewizji więcej przeciwników niż zwolenników. Wszyscy pukali się w głowę: jakaś rozpadająca się wiocha, kogo to obchodzi, no way. Po kolaudacji świętej pamięci Piotr Dejmek (ówczesny wicedyrektor I Programu Telewizji Polskiej – przyp. red.) i akurat wielki zwolennik „Rancza" od początku powiedział ponuro do mojego wspólnika od pisania: „Mnie się podoba, panu się podoba, ale komu jeszcze w tym kraju?". Pierwsza emisja była taka sobie, trzy miliony z groszami. Po czym jesienią puszczono powtórki i nagle zaczęło je oglądać po sześć milionów ludzi i już nikt nie wiedział, o co chodzi. To był pierwszy serial, który rozgrywał się na prowincji, i widz chyba potrzebował trochę czasu, by się z tym oswoić. Teraz może podobnie będzie z rozmową o naszej duchowości. To znaczy taką mam nadzieję.

Serial o polskiej duchowości... Sam pan wie, że brzmi to groźnie.

– Każdy rodzaj duchowości jest lepszy niż jej brak. Kapitalizm spadł na nas tak szybko, że wszyscy mamy popieprzone w głowach, groch z kapustą. Mam wrażenie, że zbyt daleko poszliśmy w bezkrytycznym akceptowaniu kapitalizmu, że więcej na nim tracimy, niż zyskujemy. Coraz więcej osób jest zdania, że w tym raju coś jest nie tak. Jesteśmy bombardowani przekazem, że dobrze mieć coś nowego, wziąć kredyt, piątą kartę kredytową itd. Efekt jest taki, że ci, których nie stać na konsumpcję, zajmują w społeczeństwie gorsze miejsce, czują się wykluczeni. Ci, których stać, zapieprzają po kilkanaście godzin na dobę, żeby ich było stać na jeszcze więcej... Może jestem za stary, ale nie wiem, czy to dobry pomysł na życie. Kapitalizm to ciasteczko z kolcem w środku.

To zabawne, że pan narzeka na kapitalizm. Przecież jest pan jego beneficjentem.

– Wiem, że nikt jeszcze lepszego systemu nie wymyślił, ale trzeba żyć z głową. I w serialu o te nasze skołowane dusze odbywa się wojna między buddystami a franciszkanami. Do jednych i drugich przyjeżdżają ludzie, którzy pogubili się, chcą coś odnaleźć. Między innymi przedstawiciele czterech partii politycznych. Za ich pośrednictwem odcięci od świata franciszkanie dowiadują się, jak nisko upadł ten świat.

I pan się dziwi, że to nie idzie?

– Zdaję sobie sprawę, że ten rodzaj pesymizmu może się telewizyjnym decydentom wydać niepokojący...

Oni lubią, gdy jest jakiś dramat z pocieszeniem na końcu. A u pana raczej gorzko. No i ta polityka... Śliski temat.

– Po pierwsze, też nie zostawiamy widzów bez pocieszenia, to nie jest czarna komedia. Sam jako widz nie lubię pozostawać niepocieszony, takich sytuacji samo życie dostarcza w nadmiarze. A co do polityki – seriale unikają polityki jak ognia, bo za dużo jej na co dzień. Chłopcy w garniturach taki odstawiają teatr, że nie pozostawiają pola do dopowiedzenia. Są już tylko żerem dla kabaretu. A polityka traktowana na poważnie to już tylko krok od agitacji, a to mnie nie bawi. Zresztą w „Sile wyższej" nikogo nie chwalimy czy nie krytykujemy za poglądy, ale postawy nas interesują i cechy charakterów. No i przepaść między deklarowanym światem wartości a praktykowanym. Może to też jest kłopot. Nie wydaje mi się dobrym pomysłem, żeby scenarzysta próbował wyobrażać sobie i potem spełniać oczekiwania wszystkich. Pisanie scenariusza to nie tworzenie boysbandu. Tam sztuka polega na tym, by tak dobrać chłopaków, żeby każda dziewczyna znalazła coś dla siebie, jeden romantyczny, drugi szalony, trzeci grzeczny... Może i tak można, ale ja staram się opowiadać historie o tym, co wydaje mi się ważne. A jak trafię w temat, który wisi w powietrzu i o którym parę milionów ludzi też myśli, to wtedy jest szansa na sukces.

Nie ma dziś takiego tworu jak statystyczny „polski widz". Zabiły go Internet i cały ten kipisz informacyjny, który narasta

Co teraz wisi w powietrzu?

– Z punktu widzenia telewizji to pytanie za milion dolarów przynajmniej... Ale ponieważ seriale na świecie coraz odważniej i z sukcesem zaczynają zajmować się naprawdę poważnymi sprawami, to może i u nas takie próby powstaną. Tylko proszę nie pytać kiedy. Ale może czeka nas serial o funkcjonowaniu Kościoła w życiu społecznym. To taki temat, którego nikt nie rusza, jakby nie było problemu, a to jest fundamentalny problem dla mnie, jako katolika też. No jakim cudem Ruch Palikota zdobył w ostatnich wyborach parlamentarnych 10 proc. głosów? Największe poparcie miał w dwóch grupach: wśród młodzieży wielkomiejskiej i na wsi. Z całkowicie różnych powodów. Wśród młodzieży zadziałała pewnie przekora wobec zachowawczej postawy większości hierarchii, ale na wsi to już był plebiscyt w sprawie konkretnego proboszcza, nie za legalizacją marihuany przecież! A wystarczy po prowincji pojeździć, żeby nasłuchać się o różnych fatalnych historiach i z pieniędzmi, i z gosposiami... Na miejscu biskupów uważnie przestudiowałbym wyniki wyborów w ich diecezjach. Wątpię, żeby Palikotowi o to chodziło, ale – zdaje się – dał im cenne narzędzie do oceny proboszczów. Cokolwiek – jak ta siła, co wiecznie zła pragnąc, wiecznie dobro czyni, jak to pięknie Goethe ujął. Przy takim procencie Polaków deklarujących się jako katolicy to są ważne sprawy dla naszej tożsamości, poczucia wspólnoty i tak dalej. Mam nadzieję, że ktoś się odważy i zrobi to mądrze. Myślę też, że nadejdzie moment rozliczenia z polskim kapitalizmem. Sam współpisałem scenariusz na ten temat. To siedmioodcinkowa historia sensacyjno-obyczajowa z lat 1988–1992 o początkach rzeczywistości, w jakiej dziś żyjemy, o wyborach, jakich ludzie wtedy dokonywali, szansach, ale i straconych złudzeniach. Mieliśmy mnóstwo roboty z dokumentacją, bo tak naprawdę to już inna epoka, co rusz trzeba było sprawdzać, czy jakiś przedmiot, gadżet już wtedy istniał, czy jeszcze nie. Całość jakoś nie może trafić do produkcji.

Wcale się nie dziwię, przypomina pan czas, o jakim ludzie raczej chcieliby zapomnieć.

– Niekoniecznie, pod pewnymi względami był to czas fascynujący. Tu raczej głównym problemem jest budżet. To zresztą kłopot polskich seriali, nie powstają historyczne produkcje, bo budowanie scenografii jest za drogie, telewizja ponosi większe ryzyko, a w dobie kryzysu nikt nie ma na to ochoty. Na szczęście z pomocą przychodzą efekty komputerowe. Martin Scorsese kręci w Ameryce „Zakazane imperium", opowieść o czasach prohibicji w Filadelfii. Cały serial powstawał w studiu, aktorzy grali, mając za tło zielone płótno. Nic więcej. Po czym przy komputerze siadali fachowcy od komputerów oraz reżyser ze scenografem i dodawali tła: samochody, miasto, bijących się ludzi. Jest taka scena na przykład: dwóch gości morduje trzeciego, ciało spychają z łodzi do wody. Zrobiono ją w hali, na dwóch materacach. Dopiero na komputerze dorobiono łódkę, kolor morza, w tle port, parowce, dźwigi i w ogóle to nie śmierdzi sztucznością.

Czym jeszcze będzie się żywiła telewizja?

– Do zagospodarowania jest cała sprawa obyczajowa. Z przyjemnością oglądam tak odważne seriale jak „Dr House", ale krajowej produkcji w podobnym klimacie nikt nie odważyłby się zrobić. Najbardziej załgana sfera to miłość pokazywana w poczwórnych rękawiczkach. Oglądając polskie seriale, mam wrażenie, że ciągle obowiązuje u nas Kodeks Haysa, jak w Stanach Zjednoczonych w latach 30. XX w. Określał on bardzo precyzyjnie, jak przedstawiać kontrowersyjne tematy, takie jak seks czy przemoc. U nas zawsze jak bohaterowie zaczynają się całować, kamera odjeżdża na sufit. Litości.

Napisałby pan serial o biedzie, choćby o bezdomnych?

– (Brutter myśli długo, naprawdę długo, jakby już zaczął go układać w głowie...). Po pierwsze, nie wyobrażam sobie, by jakaś telewizja chciała mieć taki film w swej ofercie. Po drugie, nie jestem pewien, czy odważyłbym się go napisać. Piekielnie trudna dokumentacja, jak dostać się do tych ludzi, usłyszeć, jak mówią, jakie mają historie, problemy. Po trzecie... I tu pana zaskoczę... Może dałoby się to zrobić, i to tak, żeby się to oglądało, pomimo że to niepopularny temat. Miałem pomysł na serial komediowy w domu starców. Wszystkie telewizje kazały mi puknąć się w głowę: staruchy pokazywać? Tfu, ludzie nie chcą tego oglądać. A jeszcze jak namówić reklamodawców, by wykupili reklamy przed emisją i po niej? To kolejne tabu – starość. A przecież starzy ludzie mają swoje poczucie humoru, często fantastyczne zupełnie, dystans do siebie, mądrość, różne potrzeby, pasje... Na tym materiale da się zbudować świetny serial. A mnie chodziło jeszcze dodatkowo o to, by wykorzystać tę genialną generację starszych aktorów, którzy nie mają gdzie grać. Z reżyserem Tomkiem Wiszniewskim siedzieliśmy kilka lat temu przy jednym stoliku z Kobuszewskim, Michnikowskim, Kociniakiem i rozmawialiśmy o tym projekcie. Power był niesamowity, stolik się normalnie unosił. A nikt go nie chce wykorzystać...

Póki co zostało panu „Ranczo".

– Gatunek komediowy ma swoją wyporność. Jak się go za bardzo obciąży, pójdzie na dno. My ciągle ją testujemy. W szóstym sezonie zanegowaliśmy na przykład cały system edukacji w Polsce. No bo tak: dzieciaki z biednych rodzin są skazane na bezrobocie, ich jedyną szansą na lepsze życie jest edukacja, szkoła. A ta nie przygotowuje ich do stawienia czoła światu. Dzieciaki uczą się linii brzegowej Azji. Po co? Po jaką cholerę? Przecież za tydzień nikt jej nie będzie pamiętał. Przestudiowałem kilkanaście podręczników gimnazjalnych i dzisiaj każdego magistra mogę zagiąć z tego, co teoretycznie powinien wiedzieć gimnazjalista. Bo każda dziedzina się przepycha, żeby jej było więcej, żeby była ważniejsza, różne lobbies pewnie działają, a potrzebny jest dokładnie odwrotny punkt widzenia: co temu gimnazjaliście czy maturzyście naprawdę do życia jest najbardziej potrzebne, gdy kończy szkołę, żeby z tego zaklętego kręgu biedy i bezradności wyszedł. No więc, skoro nikt inny się nie pali, to my robimy rewolucję w Wilkowyjach i uczymy inaczej, za co chcą wyrzucić dyrektorkę szkoły. Staramy się to oczywiście opowiedzieć tak zabawnie, jak się da, ale i tak po zakończeniu zdjęć z producentem Maćkiem Strzemboszem popatrzyliśmy sobie głęboko w oczy i obiecałem, że pójdę do psychiatry i poproszę o jakieś pigułki na obniżenie poziomu misji w organizmie.

Bywa pan na planach swoich seriali?

– Nie. Woody Allen powiedział kiedyś: „Jak na planie pojawia się gość, który wchodzi w kadr, potyka się o kable i wpada na lampy, to znaczy, że pojawił się scenarzysta". Staram się nie wypełniać tej definicji. Poza tym pisząc, od razu wyobrażam sobie, jak to ma wyglądać. Za kamerą zacząłbym się mądrzyć, kłócić z reżyserem, doszłoby do bójki, a w przypadku„Rancza" reżyser jest dużo większy ode mnie.

Robert Brutter

Właściwie Andrzej Grembowicz. Scenarzysta seriali (m.in. „Ekstradycja", „Rodzina zastępcza", „Rancho") i filmów kinowych („Nocne graffiti", „Amok"). Za scenariusz „Emigranta", napisany razem z Tomaszem Wiszniewskim, otrzymał w 1995 r. II nagrodę w konkursie Hartley Merril. Autor powieści kryminalnych „Spadek na życzenie", „Parszywy dublet", „Nie opłaca się bić Maxa" i „Rekontra". Pisze też dla teatru. Mieszka w Warszawie.