Andrzej Zawistowski o edukacji jako ofierze koronawirusa

Od ponad miesiąca w Polsce i w całej Europie mamy sytuację nadzwyczajną, związaną z pandemią koronawirusa. Jako społeczeństwo musimy borykać się z szeregiem ograniczeń, jakich wiele pokoleń Polaków dotąd nie znało. Czy pojawiły się takie ograniczenia, które pana osobiście zaskoczyły?

Dr hab. Andrzej Zawistowski: Jestem historykiem, więc na zaistniałą sytuację patrzę właśnie jako badacz minionych dziejów. W przeszłości wielokrotnie władze demokratyczne, autorytarne czy totalitarne nakładały na obywateli różnego rodzaju zakazy. I za każdym razem był to probierz dwóch rzeczy: zaufania do państwa oraz sprawności jego działania.

Pierwsza kwestia jest fundamentalna. Jeżeli obywatel miał zaufanie do państwa to podporządkowywał się wydanym restrykcjom. Zaufanie powodowało, że uważał wprowadzone instrukcje jako niezbędne. W czasie II wojny światowej w Wielkiej Brytanii wprowadzono kartki na żywność. Przypadki ich fałszowania czy wyłudzania były bardzo sporadyczne.

Brytyjczycy mieli zaufanie do swoich władz. Gdy w PRL wprowadzono kartki na żywność, proces ich fałszowania, a zwłaszcza wyłudzania był masowy. Polacy nie mieli zaufania do państwa. Kartki uważali za swoistą represję, a nie konieczność.

Druga kwestia, to sprawność aparatu państwowego - umiejętność wyegzekwowania wprowadzonych przepisów. Jeżeli państwo nie jest w stanie wyegzekwować tego, co wprowadziło, po pierwsze ośmiesza się. Po drugie zaś – co jest dużo groźniejsze – władza traci autorytet. Nie będzie go miała później w innych, być może poważniejszych sprawach.

Mając w pamięci te dwie kwestie, przyznam, że mnie nie tyle dziwiły wprowadzone ograniczenia. Wierzę, że są one konieczne a decyzję podejmują w tej sprawie specjaliści.

Dziwiły mnie natomiast komentarze uzasadniające ich wprowadzenie. Słyszałem, że np. ograniczenia wstępu do lasów czy parków są spowodowane tym, że młodzi ludzie się tam gromadzili.

Państwo więc, zamiast wyegzekwować istniejące zakazy, wprowadziło nowe. Mam wrażenie, że w ten sposób doszło do sytuacji, znanej z kościelnej anegdoty. Proboszcz krzyczał z ambony na swoich parafian, że nie przychodzą na niedzielne msze.

Problem w tym, że krzyczał na tych, którzy akurat do kościoła przyszli. Tak jest i w tym przypadku: zastosowano odpowiedzialność zbiorową i ukarano nie tylko winnych, ale wszystkich. Moim zdaniem, ci którzy łamali zakazy i tak będą je łamali, a ci, którzy ich nie łamali, zostali pozbawieni bardzo ważnego dla zdrowia psychicznego sposobu odpoczynku.

Znam rodzinę, która wcześnie rano jeździła do lasu aby tam pospacerować w samotności. Dzisiaj już tego nie robi, karnie stosując się do zakazów.

Mam wrażenie, że z zachowaniem się w czasie pandemii jest dokładnie tak, jak z wyrzucaniem śmieci do lasu czy sprzątaniem po psie. Same obostrzenia prawne nie wpłyną na tych, którzy nie rozumieją konkretnych celów wprowadzonych przepisów. Oczywiście jednak zdaję sobie sprawę, że łatwo krytykować i radzić stojąc obok…

A czy zaskakuje pana reakcja Polaków, zwłaszcza tych najmłodszych, na wprowadzane ograniczenia? Wielu z nich ma je za nic, tłumacząc, że nic im przecież nie grozi.

Faktem jest, że istnieje pewna grupa osób, która uważa, że to zagrożenie ich nie dotyczy. Ale przecież istnieje też grupa, która uważa, że posiadany przez nich model samochodu zwalnia od przestrzegania znaków drogowych.

Jednak znowu można na to spojrzeć przez wspomniany powyżej sposób. Zbudowano opowieść, że młodzi ludzie łamią zakazy. Zapewne są takie przypadki, ale czy tylko młodzież? Takie określenia prowadzą do powstawania pewnych wytrychów: młodzi-nieodpowiedzialni.

Ale przecież też wielu młodych ludzi szyje maseczki, drukuje przyłbice, robi zakupy osobom starszym, dzwoni do kombatantów – jak np. wolontariusze z Muzeum Powstania Warszawskiego. Zachowują się racjonalnie, niosą pomoc. Obserwując naszą obecną rzeczywistość, mam wrażenie, że niektórzy na siłę starają się szufladkować rzeczywistość.  

Skąd nieodpowiedzialna reakcja u młodych? Jak pan myśli?

Zaznaczam – u niektórych młodych. I znowu historia pokazuje nam, że nie jest to nic nadzwyczajnego. Bardzo często młodzi uważali, że są ulepieni z zupełnie innej gliny niż pozostali. Przecież nikt, kto ma 18 lat nie umiera – umierają starcy po 40, a nie młodzież!

To nie jest nic nowego – wszak stąd się bierze generalnie skłonność młodych do ryzyka. Dopiero z czasem przychodzi doświadczenie i odpowiedzialność za najbliższych.

Natomiast uważam, że pierwszą ofiarą obecnej sytuacji jest edukacja. Nie chodzi mi o chaos w szkołach, to zupełnie oddzielna, smutna sprawa. Chodzi mi o bieżącą edukację dotyczącą zagrożenia.

Skąd młodzi mają wiedzieć o zagrożeniu? Z prasy, którą rzadko czytają? Z programów telewizyjnych, których nie oglądają? Z reklam internetowych, które można wyłączyć lub zignorować? Powinni to wiedzieć od rodziców – to jasne, ale czy zawsze realne? To wszystko mało.

Każda zdalna lekcja – w podstawówce, szkole średniej a nawet wykład akademicki powinny zaczynać się komunikatem, jak mamy zachowywać się w naszej trudnej sytuacji.

Nauczyciele, mający autorytet wśród uczniów, powinni każdego dnia przypominać, co może się wydarzyć. Jakie mogą być skutki lekceważenia wprowadzonych zasad dla młodych i ich najbliższych. To powinno wyglądać trochę jak w samolocie przed startem.

Korzystając z tego środka transportu po raz kolejny, czasami nie zwracamy już większej uwagi na prezentowany przez stewardesy instruktaż bezpieczeństwa. Jednak za każdym razem coś nam jednak zostaje w głowie. I tak powinno być teraz – ten kanał jest zupełnie niewykorzystywany.

Kilka dni temu rozpoczął pan zbiórkę „źródeł uciekających” czyli ograniczeń porządkujących naszą codzienność, które powstają spontaniczne, często lokalnie. Dlaczego warto je dokumentować?

Musimy sobie to wyraźnie powiedzieć: żyjemy w czasie, który będzie miał swoje miejsce w podręcznikach szkolnych. Historycy, ekonomiści, politolodzy i inni stworzą dysertacje naukowe o tych czasach. Będą opisywać, analizować.

Im dalej od tych wydarzeń, tym częściej specjaliści będą sięgali po dokumenty archiwalne, opisujące naszą dzisiejszą codzienność. Przez wiele lat badałem rzeczywistość handlu wewnętrznego w PRL. To przede wszystkim był czas wielu ograniczeń, reglamentacji, kolejek.

Gdy odtwarzałem tę rzeczywistość, do dyspozycji miałem kilometry dokumentów formalnie porządkujących tamtejszą rzeczywistość.

W praktyce, zwłaszcza na prowincji, dużo ważniejsze było jednak nie zarządzenie ministra, a zasady ustalone przez panią Bronkę, która kierowała sklepem. To ona wywieszała informacje instruujące kolejkowiczów. Po tego typu dokumentach nie pozostał żaden ślad.

Podobnie będzie teraz – pojawia się cała masa zarządzeń regulujących nasze zachowanie w sklepach. Część jest standardowa, część zupełnie wyjątkowa. Jeżeli dzisiaj tego nie utrwalimy i nie zachowamy – za kilka miesięcy nie będzie po tym śladu.

Czy po swoim apelu dostaje pan dużo zdjęć, informacji na temat takich ograniczeń?  Czy coś z nich już pana szczególnie zaskoczyło?

Obecnie w zbiorach mam blisko sto dokumentów z różnych miejsc Polski. Czasami są to różne wersje tych samych komunikatów, czasami ogłoszenia wyjątkowe.