Rocznica bitwy pod Verdun

100. rocznica wybuchu I wojny światowej, 75. rocznica rozpoczęcia II wojny oraz ćwierć wieku od obalenia muru berlińskiego – wszystkie te jubileusze przypadają w tym roku, co zwłaszcza dla Niemiec powinno być okazją do upamiętnienia wydarzeń, które wstrząsnęły światem w ubiegłym stuleciu.

Niemcy nie zamierzają oczywiście zapominać o rocznicy obalenia muru nie tylko dzielącego Berlin, ale także będącego wschodnią granicą zachodniej demokracji, zapominając coraz częściej o tym, że było to następstwem sukcesu „Solidarności" w Polsce. Mało kogo to już dzisiaj obchodzi, jeżeli nie liczyć oficjalnych deklaracji przedstawicieli rządu. Po epoce nazistowskiej Niemcy zostali mistrzami świata w retorycznych ćwiczeniach z poprawności politycznej.

Tak czy owak rocznica obalenia muru będzie w tym roku równie hucznie obchodzona jak ta z okazji 20-lecia tego wydarzenia. Rocznica wybuchu II wojny nigdy nie wywoływała w Niemczech większych emocji, więc i tym razem będzie tak samo. Jak i z pamięcią o I wojnie  światowej.

Obywatele chcą pamiętać, rząd nie

Tysiące spotkań, dyskusji historycznych, wystaw,  półtorej setki nowych książek, dziesiątki filmów dokumentalnych i wiele innych imprez kontrastują mocno z niemal całkowitym brakiem zainteresowania rządu rocznicą wydarzenia, bez którego być może nie byłoby Stalina ani Hitlera. – Niemcy nie chcą już  pamiętać o historii – bije na alarm brytyjska prasa, przypominając, że rząd Angeli Merkel przeznaczył zaledwie 4,7 mln euro na organizację oficjalnych uroczystości z okazji 100-lecia wielkiej katastrofy, a więc  mniej więcej tyle, ile kosztowały uroczystości upamiętniające upadek muru berlińskiego pięć lat temu. Tymczasem Francja i Wielka Brytania przeznaczyły na upamiętnienie 100. rocznicy łącznie 65 mln, nie mówiąc już o dalekiej Nowej Zelandii (10 mln euro).

– Właściwie nie mamy czego pamiętać. I wojna dla Niemiec to czas smuty, śmierć i powojenna bieda. To czas upokorzenia z powodu traktatu wersalskiego, w którym zapisano wyraźnie, że to Niemcy ponoszą winę za jej wywołanie. To także twarde warunki narzucone pokonanym, zwłaszcza przez Francję. Stąd bierze się dystans władz do tej rocznicy  – tłumaczy „Rz" Christian Hartmann z monachijskiego Instytutu Historii Najnowszej. Poza tym w Niemczech nie ma ogromnych pól śmierci i cmentarzy z tamtych czasów, jak we Francji czy Belgii.

Największą przeszkodą w upamiętnieniu wydarzeń z początku ubiegłego wieku wydaje się w Niemczech ?II wojna światowa. – Także w mojej rodzinie II wojna była wszechobecna – tłumaczyła  kanclerz Angela Merkel podczas  niedawnego otwarcia wystawy dotyczącej wydarzeń sprzed 100 lat w berlińskim Niemieckim Muzeum Historycznym. Zamierza upamiętnić rocznicę, udając się do Ypres. To na razie jedyny punkt programu pani kanclerz o charakterze międzynarodowym.

Prezydent Joachim Gauck spotka się 3 sierpnia w Alzacji – na jednym ze wzgórz w Wogezach. gdzie zginęło 25 tys. Francuzów i Niemców – z Francois Hollande'em i uda się do Brukseli na uroczyste spotkanie przedstawicieli krajów uczestniczących w wojnie. I to wszystko. Tymczasem z sondażu tygodnika „Stern" wynika, że ponad dwie trzecie Niemców interesuje się  historią wojennej katastrofy sprzed wieku.

Niemiecka wina

Sromotna klęska i upokarzający art. 231 traktatu wersalskiego o wyłącznej winie Niemiec za wywołanie I wojny światowej jest bez wątpienia silnym bodźcem psychologicznym sprzyjającym niemieckiej amnezji historycznej dotyczącej wydarzeń sprzed wieku. Silniejszym jest bez wątpienia  Holokaust. Niemcy nie tylko zostali uznani za winnych wybuchu wojny i nazistowskie ludobójstwo, ale też sami się do tego przyznali, sypali i sypią głowę popiołem do dnia dzisiejszego, przepraszają, kajają się i pamiętają. Nie ma tu miejsca na bicie się w piersi za I wojnę.

Co więcej, starają się naprawić błędy przeszłości i po latach braku zainteresowania żyjącymi jeszcze na świecie i w samych Niemczech zbrodniarzami nazistowskimi przystąpili w ostatnich latach energicznie i z sukcesem do poszukiwań 80- i 90-latków, niegdysiejszych oprawców z Auschwitz i innych obozów zagłady. To właśnie ma zakończyć ostatni etap rozliczeń z przeszłością, uczynić Niemcy już całkowicie normalnym państwem i narodem, w którym dokonano już ostatecznych ocen moralnych. Chociaż wielu Niemców ma już tego dość – jak mówi jeden z moich niemieckich znajomych: otwierasz w Niemczech lodówkę i wypada z niej Holokaust.

To nieco inna wersja tezy znanego pisarza Martina Walsera, że Auschwitz nie powinno być wieczną  maczugą na Niemców i czas to zmienić lub zapomnieć – według jego zasady, że szczęśliwy jest ten, kto zapomina o tym, czego nie można już zmienić. Za takie tezy Walser został wyklęty.

Przeklęty Wersal

Pamiętam dyskusję sprzed lat kanclerza Gerharda Schrödera z Martinem Walserem, w której obaj panowie prześcigali się w przekonywaniu, że całe zło zaczęło się właśnie w Wersalu, gdzie Niemcy zostali zmuszeni do podpisania upokarzającego traktatu.

– To zbytnie uproszczenie, ale niepozbawione ziarna prawdy – mówi Hartmann. Po I wojnie Niemcy byli oczywiście przekonani o swej krzywdzie w Wersalu. Po II obowiązywała już poprawność polityczna i zgodnie z tezami zawartymi w książce z 1961 roku hamburskiego historyka Fritza Fischera „Griff nach der Weltmacht: Die Kriegzielpolitik des kaiserlichen Deutschlands 1914–1918" (Dążenie po władzę nad światem: cel wojennej polityki Niemiec 1914–1918) Niemcy zostały słusznie obarczone winą za I wojnę. A karą za skumulowaną winę za obie wojny jest podział Niemiec. I tak być powinno.

Nie wszyscy się z tą tezą zgadzali. Wybuchł nawet spór historyków, ale w zasadzie podważanie niemieckiej winy uchodziło za rewizjonizm historyczny i było potępiane.

Tak jak teza kolejnego historyka, Ernsta Noltego, z połowy lat 80. ubiegłego wieku, że jednak to nie Wersal był przyczyną drugiej katastrofy wojennej, lecz bolszewizm. „Czy zbrodnia w imię walki klas nie poprzedzała zbrodni rasistowskich narodowych socjalistów. Czy archipelag Gułag nie poprzedzał Auschwitz?" – pytał Nolte. A więc Hilter był jedynie kopią Stalina, Holokaust kopią Gułagu, a Niemcy nie muszą żyć w przeświadczeniu, że są jedynym narodem wyklętym. Rewizjonizm w czystym wydaniu został niemal powszechnie  potępiony, a na parkingu Wolnego Uniwersytetu w Berlinie spłonął samochód Noltego.

Nie tak dawno tłumaczył on dziennikarzowi „Spiegla", że winą za II wojnę należy, prócz Niemiec, obarczyć Polskę i Wielką Brytanię. A to dlatego, że Hitler nie chciał wojny z Polską, ale sojuszu przeciwko Związkowi Sowieckiemu, i gdyby Polska oddała Gdańsk i zgodziła się na utworzenie prowadzącego do niego korytarza, wojny z Polską by nie było.

Sprawa odpowiedzialności za I wojnę nie jest tak prosta jak za drugą, o czym przypomina wykładający w Cambridge Christopher Clark w swej najnowszej pracy „Die Schlafwandler. Wie Europa in den Ersten Weltkrieg zog" (Lunatycy. W jaki sposób Europa doszła do I wojny światowej). Udowadnia, że winą za wybuch I wojny światowej należy obarczyć także innych jej uczestników: Austro-Węgry, które postawiły Serbii ultimatum po zamachu w Sarajewie na księcia Ferdynanda i jego żonę, Rosję, która stanęła w obronie Słowian na Bałkanach, Francję, największego wroga Niemiec i sojusznika Rosji, oraz Wielką Brytanię broniącą swego imperium przed zakusami Niemiec. To się w Niemczech podoba.

Współczesność

W niemieckich mediach nie brak paraleli pomiędzy wydarzeniami, które doprowadziły do I wojny światowej, a obecną sytuacją w Europie. „Czy będzie wojna, gdy upadnie wspólna waluta?" – pytał niedawno „Spiegel", radząc, aby tym intensywniej pamiętać o historii, im bardziej niewiarygodny wydaje się scenariusz na przyszłość. W końcu I wojna wydawała się współczesnym niemożliwym szaleństwem, które jednak nastąpiło. Bardziej prawdopodobne wydaje się niemieckim mediom wywołanie III wojny światowej przez Władimira Putina.