Patriarchat Moskwy i Wszechrusi wchłonął Rosyjską Cerkiew Prawosławną w Europie Zachodniej. Skąd te podziały w Kościele prawosławnym?
Podziały w Kościele występują w sferze administracyjnej. Nie chodzi tam o różnice teologiczne. Podstawą Kościoła prawosławnego jest podział na autokefalie, czyli każda Cerkiew na danym terenie, w danym kraju jest Cerkwią samodzielną. Wszyscy patriarchowie kierujący Cerkwiami są sobie równi. Żaden z nich nie ma pozycji dominującej.
Z czego wynikają te różnice administracyjne?
W dyptychu, czyli w dokumencie historycznym, wymieniono w porządku historycznym 15 istniejących autokefalii. Kształtowały się one w różnych czasach, w różny sposób i w różnych okolicznościach, stąd te różnice. W Kościele rzymskokatolickim struktura jest mocno scentralizowana na czele z papieżem i Watykanem. W prawosławiu główny problem stanowi podział władzy. Konflikty często mają charakter historyczny i polityczny.
Inaczej sytuacja wygląda w państwach, które nie były tradycyjnie prawosławne, np. na zachodzie Europy. We Francji czy w Wielkiej Brytanii działa wiele różnych jurysdykcji prawosławnych, np. jurysdykcje narodowe takie jak rumuńska lub grecka. Dzięki temu każda lokalna Cerkiew może kreować swój kształt. Z drugiej strony utrudnia to przekazanie jednego, spójnego głosu prawosławia.
Jakie podłoże ma obecny konflikt?
Konflikt, który obserwujemy od roku, rozpoczął się wraz z procesem przywrócenia autokefalii Cerkwi na Ukrainie. Głównymi aktorami tego sporu jest patriarchat Konstantynopola, który opowiedział się za autokefalią na Ukrainie, oraz patriarchat moskiewski, który się temu sprzeciwił. Nie ma tu żadnego sporu teologicznego, ale raczej spór jurysdykcyjny. Moskwa uważa, że teren ukraińskiej Cerkwi należy do niej. Obie strony przytaczają argumenty historyczne.
Pomiędzy autokefaliami występują różnice w obrzędach lub w liturgii?
Wszystkie Cerkwie prawosławne mają wspólne doświadczenia dotyczące teologii czy liturgii. Wszędzie jest jedna i ta sama liturgia świętego Jana Chryzostoma, w Wielkim Poście odprawiana jest liturgia świętego Bazylego Wielkiego. Różnice występują w lokalnych zwyczajach, np. w Grecji są ławki do siedzenia podobnie jak w Kościele rzymskokatolickim. W Cerkwiach słowiańskich, np. w Polsce i na Ukrainie, nie ma ławek. W Rosji zdecydowanie więcej pali się świec. Często różni się sam język, w jakim odprawia się liturgię. W wielu krajach jest to język cerkiewnosłowiański, a w Rumunii odprawia się w języku ojczystym. W krajach tradycyjnie prawosławnych – takich jak Serbia, Rosja i Rumunia – Cerkiew ma silną pozycję. Mocno angażuje się w życie społeczne.
Jakie znaczenie ma polityka dla różnic w Kościele prawosławnym?
Polityka ma tu decydujące znaczenie. Doskonale to pokazuje historia. Na przykład w okresie zaborów polska Cerkiew została podporządkowana jurysdykcji Cerkwi rosyjskiej. Dzisiaj, kiedy jesteśmy świadkami sporu o ukraińską autokefalię, polityka również odgrywa ważną rolę. Należy podkreślić, że po upadku ZSRR Cerkiew prawosławna wciąż przeżywa odrodzenie. Po objęciu urzędu prezydenta przez Władimira Putina obserwujemy narastającą symbiozę pomiędzy Cerkwią prawosławną a Kremlem. Myślę, że Moskwa widzi w Cerkwi pewne narzędzie, które może służyć do utrzymania wpływów.
