NIK o bezpieczeństwie turystyki i rekreacji w górach

Jak wynika z najnowszego raportu NIK, ratownictwo górskie działa prawidłowo i skutecznie. GOPR i TOPR wykonywały wszystkie powierzone przez Ministra Spraw Wewnętrznych zadania. Swoje zadania w zakresie zapewnienia warunków bezpieczeństwa turystyki wypełniały bardzo dobrze również parki narodowe. Niepokój NIK budzi jednak sposób finansowania ratownictwa górskiego oraz stan szlaków górskich poza terenami parków narodowych.

Każdego roku tylko w Tatry wybiera się ok. 2,5 mln turystów. Wzrost ruchu turystycznego jest bezpośrednią przyczyną zwiększającej się liczby wypadków w górach. Najczęstsze ich przyczyny to: nieuwaga turystów, nieodpowiednie przygotowanie do wycieczek górskich (np. brak sprzętu, odpowiednich ubrań), przecenianie własnych sił oraz nieodpowiedzialne zachowanie turystów. W latach 2010-2013 GOPR przeprowadził łącznie ponad 7,5 tys. działań ratunkowych, a TOPR ponad 1,5 tys. Liczba ofiar śmiertelnych w górach w tym okresie wyniosła 214 osób.

Podobnie jak w wielu innych krajach europejskich ratownictwo górskie w Polsce oparte jest głównie na ochotnikach. W GOPR służbę ratowniczą pełniło 102 ratowników etatowych oraz 1382 ratowników ochotników, w TOPR było 37 etatów ratowniczych oraz 86 ochotników.

W Polsce koszty ratownictwa ponosi państwo (Minister Spraw Wewnętrznych, samorządy i parki narodowe) oraz organizacje ratownicze czyli GOPR i TOPR (środki własne i od sponsorów). Turyści nie pokrywają kosztów udzielania pomocy w górach, bez względu na zasadność wezwania pomocy.

Nieprawidłowości w finansowaniu ratownictwa górskiego

MSW nie wywiązał się w pełni z obowiązku finansowania powierzonych zadań ratownikom górskim. W 2013 r. MSW przekazało na zadania z zakresu ratownictwa górskiego: GOPR 7,4 mln zł dotacji, a TOPR nieco ponad 7 mln zł (w sumie ok. 14,5 mln zł). Pieniądze dla GOPR zostały przekazane na pokrycie kosztów: utrzymania kadry ratowników górskich i ochotników, obiektów i ich wyposażenia, transportu, łączności, obsługę administracyjną i szkolenia ratowników, a środki dla TOPR na utrzymanie kadry ratowników, obsługę administracyjną i obsługę śmigłowca. Dotacja ministra pokrywa około połowę wydatków ratowników. Ministerstwo nie przekazało stowarzyszeniom dotacji na paliwo: do samochodów, quadów, skuterów i śmigłowca (korzysta z niego TOPR). TOPR nie otrzymuje również środków na utrzymanie obiektów i ich wyposażenie, utrzymanie środków transportu i łączności i szkolenia ratowników (bo nie obejmuje tego zakres dotacji). Tym samym MSW nie zrealizowało obowiązku pełnego finansowania powierzonych zadań wynikającego z art. 17 ust. 1 i 2 ustawy o bezpieczeństwie w związku z art. 5 ust. 4 pkt. 1 ustawy o działalności pożytku publicznego i o wolontariacie.

GOPR i TOPR skutecznie dbały o bezpieczeństwo turystów w górach dzięki dotacjom samorządów, sponsorom oraz środkom przekazywanym przez parki narodowe (15 proc. wpływów za bilety do parków narodowych). Wysokość tych wpływów jest jednak zmienna i trudno ją precyzyjnie określić.

Dotacje otrzymywane od samorządów i wpływy z biletów do parków mogą być przeznaczane na realizację zadań z zakresu ratownictwa górskiego nieobjętych umową zawartą przez stowarzyszenia z MSW. Wyniki kontroli wskazują, że środki te były jednak z konieczności wykorzystywane przez ratowników na dofinansowanie prowadzenia akcji ratowniczych - zakup paliwa oraz sprzętu do ratownictwa, czyli na zadania powierzone przez MSW, które powinny być finansowane z budżetu państwa.

Kontrola wykazała, że umowy z GOPR i TOPR na realizację zadań z zakresu ratownictwa górskiego zawierane były już po faktycznym rozpoczęciu wykonywania tych zadań. Opóźnienia w podpisaniu umów sięgały nawet półtora miesiąca. Spowodowało to, że zlecone zadania GOPR i TOPR wykonywały w pierwszych miesiącach roku wyłącznie z własnych środków (TOPR zaciągnął nawet na ten cel kredyt).

Oznakowanie szlaków górskich

Szlaki górskie przebiegające przez tereny parków Babiogórskiego i Tatrzańskiego są dobrze utrzymane, prawidłowo i widocznie oznakowane, a tym samym gwarantują bezpieczeństwo turystom. Niestety poza terenami parków sytuacja przedstawia się o wiele gorzej. W Polsce nie ma instytucji odpowiedzialnej za utrzymanie sieci szlaków. Zajmuje się tym głównie PTTK, ale stowarzyszenie to nie jest zobowiązane do koordynacji znakowania i utrzymania szlaków. Brak kompleksowego rozwiązania co do gospodarowania w tym obszarze, prowadzi w efekcie do zanikania szlaków lub wytyczania nowych, które kolidują z już istniejącymi.

Również przyjęte zasady finansowania nie sprzyjają utrzymaniu szlaków w odpowiednim stanie. Opierają się one głównie na dotacjach z ministerstwa sportu i samorządów, ale to czy PTTK je otrzyma i w jakiej wysokości zależy od dobrej woli przyznających. Przykładowo w 2012 r. PTTK nie otrzymało z Ministerstwa Sportu i Turystyki żadnej dotacji na odnowienie szlaków (także górskich). Właśnie z braku pieniędzy tylko w Małopolsce nie zostało odnowionych 575 km szlaków górskich.

Utrzymanie szlaków górskich utrudnia również ich nieuregulowany stan prawny i wynikające z tego roszczenia właścicieli terenów przez które szlaki te przebiegają. Właściciele terenu nie zawsze są zainteresowani ich utrzymywaniem i często po prostu blokują korzystanie ze szlaków. Zdaniem NIK konieczne jest jednoznaczne uregulowanie zagadnień związanych z odpowiedzialnością i finansowaniem utrzymania szlaków turystycznych.