Płaszczyk Tamary, suknia Ity

O mój Bo­że.

Tak. To by­ła tra­ge­dia. Ca­ły czas, każ­de­go dnia, czło­wiek za­sta­na­wiał się, czy prze­ży­je. Jed­no­cze­śnie za­czę­ła się obo­zo­wa kon­spi­ra­cja, któ­rej two­rze­nie by­ło bar­dzo trud­ne.

Dla­cze­go?

Jak pan jest po­śród przy­ja­ciół, któ­rym pan ufa, to ła­twiej po­dej­mo­wać ta­kie de­cy­zje, an­ga­żo­wać się. Tam, w Tre­blin­ce, sie­dzie­li lu­dzie, któ­rzy się nie zna­li. Każ­dy chciał prze­żyć i bał się, że ko­le­ga ze stra­chu do­nie­sie na cie­bie do ge­sta­po.

Mi­mo to uda­ło się wam uciec.

To by­ło 3 sierp­nia 1943 ro­ku. Ko­le­dzy rzu­ci­li gra­na­ta­mi w zbior­nik ben­zy­ny, za­czę­li­śmy strze­lać i w tym ogrom­nym za­mie­sza­niu ucie­kło mo­że ze dwu­stu więź­niów.

Wie­dział pan do­kąd ucie­kać?

Ja tak. W prze­ci­wień­stwie do mo­ich ko­le­gów mia­łem za dru­ta­mi mat­kę i oj­ca. Prze­szli­śmy ra­zem ka­wa­łek la­su, przez nie­ist­nie­ją­ce już dziś to­ry Mał­ki­nia – Sie­dlce, i szo­sę. Tak wy­szli­śmy pro­sto na wieś. Jed­ni ucie­kli w pra­wo, in­ni w le­wo, a ja prze­sze­dłem środ­kiem. Mia­łem do­bry wy­gląd i się nie ba­łem. Tak do­sze­dłem do Bu­gu i tam tra­fi­łem na spe­ku­lan­tów, któ­rzy wo­zi­li lu­dzi.

Wie­dzie­li, kim pan jest?

Tak i po­mo­gli mi. By­łem ran­ny w  no­gę, ale do­sze­dłem do sta­cji w  Kost­kach nie­da­le­ko So­ko­ło­wa Pod­la­skie­go. Tam dziew­czy­na w skle­pie, Po­lka, ostrze­gła mnie, że Niem­cy szu­ka­ją ucie­ki­nie­rów. Po­zna­wa­li ich po tym, że by­li­śmy ły­si al­bo mie­li­śmy bar­dzo krót­kie wło­sy.

Jak pan so­bie po­ra­dził?

Po­mo­gła mi ta dziew­czy­na, wsa­dzi­ła w kie­szeń 20 zło­tych. No to ja chcia­łem od ra­zu ku­pić so­bie 15 pa­pie­ro­sów i za­pał­ki. „To pa­nu za­brak- ­nie na bi­let" – po­wie­dzia­ła i da­ła mi te pa­pie­ro­sy za dar­mo. Po­sze­dłem się prze­spać na po­lu, ra­no z opuch­nię­tą, po­ha­ra­ta­ną no­gą do­czła­pa­łem na sta­cję. Znów mi po­mo­gli.

Kto tym ra­zem?

Po­pro­si­łem ja­kąś ko­bie­tę, że­by mi ku­pi­ła bi­let, a ja po­pil­nu­ję jej ba­ga­żu i bę­dę do niej mó­wił „stry­jen­ko". W Sie­dl­cach zna­la­złem le­ka­rza, któ­re­mu po­wie­dzia­łem, że ucie­kłem ze sta­la­gu z Prus Wschod­nich, on za­jął się mo­ją no­gą, na­kar­mił mnie i ru­szy­łem do War­sza­wy. Za­trzy­ma­łem się w Rem­ber­to­wie u ja­kiejś go­spo­dy­ni. Wie­czo­rem wró­cił jej syn –  ja­kiś ban­dy­ta – i za­czę­li­śmy się ob­wą­chi­wać. Mó­wi: „Jak­byś miał  pie­- nią­dze, to za­ła­twił­bym ci do­ku­men­ty...". A ja mu na to, że mam sto do­la­- rów. „A skąd?". „A zła­pa­łem jed­ne­go ży­dzia­ka nad Bu­giem..." (śmiech)

Uda­ło się?

Wszyst­ko mi za­ła­twił, jesz­cze resz­tę przy­niósł! Przez zna­jo­mych z Czę­sto­cho­wy do­wie­dzia­łem się, że oj­ciec jest w War­sza­wie. No to na bez­czel­ne­go po­sze­dłem do ma­gi­stra­tu i Niem­cy po­wie­dzie­li mi, że Ka­rol Bal­ta­zar Pę­ko­sław­ski miesz­ka przy ul. Gró­jec­kiej 104! Co się oka­za­ło? Do­zor­ca za­ła­twił oj­cu le­gal­ne pa­pie­ry! Był tyl­ko je­den kło­pot: ta­ta miał aryj­ski wy­gląd, ale bar­dzo źle mó­wił po pol­sku, z ży­dow­sko-ro­syj­skim ak­cen­tem.

Jak so­bie z tym po­ra­dził?

Na­pi­sa­li mu w ken­kar­cie, że jest nie­mo­wą. I tak go zna­la­złem... Prze­pra­szam, nie mo­gę mó­wić, ale to spo­tka­nie z oj­cem... To by­ło nie­sa­mo­wi­te, bo je­go po­kój przy­po­mniał mi dzie­ciń­stwo, za­pach farb i ter­pen­ty­ny. A wszę­dzie na szta­lu­gach świę­te ob­ra­zy: Ma­ry­ja, Je­zus...

W koń­cu ma­lo­wał Ży­dów.

Wła­śnie to sa­mo mu po­wie­dzia­łem: „Ta­ta, tu znów ma­lu­jesz Ży­dów!". (śmiech)

Z cze­go pan żył?

Jak mi trosz­kę od­ro­sły wło­sy, to za­czą­łem cho­dzić po skle­pach z de­wo­cjo­na­lia­mi i sprze­da­wać te ob­ra­zy. I bra­li je! Kie­dyś na Kra­kow­skim Przed­mie­ściu spo­tka­łem przed wy­sta­wą dwie pa­nie za­chwy­ca­ją­ce się ta­ki­mi ob­raz­ka­mi, za­wio­złem je więc obie do oj­ca. By­ły za­chwy­co­ne! „Tyl­ko ja bym chcia­ła, że­by Pan Je­zus nie był ry­ży, ale blond". One za­czę­ły po­sy­łać nam płót­na i ta­ta ma­lo­wał dla księ­dza, do ko­ścio­łów, wszę­dzie.

ŻO­NA: Oni po­tem mó­wi­li, że ni­gdy im się tak do­brze nie po­wo­dzi­ło, bo lu­dzie w cza­sie oku­pa­cji by­li bar­dzo re­li­gij­ni i wie­rzy­li, że te ob­ra­zy po­mo­gą im prze­trwać woj­nę.

Ta­ta tak do­brze za­ra­biał, że star­cza­ło nie tyl­ko nam, ale jesz­cze po­sy­łał pie­nią­dze mat­ce.

Jak pan tra­fił do po­wsta­nia?

Miesz­ka­łem wte­dy w Śród­mie­ściu, na Na­to­liń­skiej, i kie­dy wy­bu­chło po­wsta­nie, to z re­wol­we­rem i dwo­ma gra­na­ta­mi po­bie­głem do  VII Zgru­po­wa­nia AK „Ru­czaj", któ­ry zdo­by­wał cze­skie po­sel­stwo przy Ko­szy­ko­wej. Wszy­scy wie­dzie­li, że je­stem Ży­dem, że ucie­kłem z Tre­blin­ki. Wal­czy­łem przy Na­to­liń­skiej, pla­cu Zba­wi­cie­la, na Mo­ko­tow­skiej w gru­zach zna­la­złem dwie ukry­wa­ją­ce się Ży­dów­ki. Niech pan czy­ta, tu jest list, ja­kiś czas te­mu jed­na z nich po­je­cha­ła do Tre­blin­ki, ku­pi­ła mo­ją książ­kę i na­pi­sa­ła do mnie.

Na po­cząt­ku był pan w AK.

Po­tem prze­sze­dłem, zresz­tą za zgo­dą do­wódz­twa AK, do ko­le­gów – syn­dy­ka­li­stów z le­wi­co­wej Pol­skiej Ar­mii Lu­do­wej, nie my­lić z AL. I z ni­mi wal­czy­łem do koń­ca po­wsta­nia na Śród­mie­ściu i Czer­nia­ko­wie. Przy wyj­ściu z po­wsta­nia ucie­kłem z ko­le­gą Zyg­mun­tem Straw­czyń­skim do wój­ta z Bło­nia, zna­lazł nam kwa­te­rę w Ko­py­to­wie i tam do­cze­ka­łem wy­zwo­le­nia.

ŻO­NA: Igo, pro­szę cię, mu­si­my koń­czyć, je­ste­śmy umó­wie­ni, a ty pa­nu na­wet nie po­zwa­lasz dojść do sło­wa!

Daj mi tę książ­kę, chcę coś po­ka­zać!

ŻO­NA: Igo...

No daj mi tę książ­kę, pro­szę cię!

ŻO­NA: Mój mąż ma naj­wyż­sze pol­skie od­zna­cze­nia, do­stał od pre­zy­den­ta Ka­czyń­skie­go, ale to ja po­win­nam je do­stać za to, że ty­le lat z nim wy­trzy­mu­ję... (śmiech)

A dla­cze­go Igo?

Już mó­wię...

ŻO­NA: Nie, to by­ło py­ta­nie do  mnie! On miał ta­ki pseu­do­nim w po­wsta­niu i jak go po­zna­łam po woj­nie, to wszy­scy mó­wi­li do nie­go „Igo" i tak zo­sta­ło.

Mu­szę pa­nu jesz­cze po­ka­zać...

Pa­nie Sa­mu­elu, pań­ska żo­na mnie za­bi­je...

Ona? Nie, ona pa­na nie za­bi­je.

ŻO­NA: Za­bi­ję obu!

Chcia­łem tyl­ko spy­tać o lo­sy po­wo­jen­ne, ale...

ŻO­NA: Ja to wszyst­ko opo­wiem kró­cej. W 1946 ro­ku mąż nie­le­gal­nie, przez Al­py, prze­pro­wa­dzał gru­pę mło­dzie­ży ży­dow­skiej do  Pa­le­sty­ny. W Rzy­mie prze­czy­tał w pol­skiej ga­ze­cie, że je­go oj­ciec umarł. Wie­dząc, że mat­ka jest sa­ma, zo­sta­wił tę gru­pę i wró­cił do Pol­ski.

Do­sta­łem pasz­port i wró­ci­łem le­gal­nie.

ŻO­NA: I tu się za­czy­na mo­ja tra­ge­dia... (śmiech) Szu­ka­łam miesz­ka­nia dla cio­ci, wuj­ka i dla mnie. Przy­szłam do or­ga­ni­za­cji sy­jo­ni­stycz­nej, po ko­le­żan­kę, a tam sie­dział ta­ki ład­ny pol­ski ofi­cer, bo on był wte­dy bar­dzo ład­ny i bar­dzo pol­ski, a ja go spy­ta­łam, czy sły­szał o ja­kimś miesz­ka­niu. A on do mnie: „Mam dwa po­ko­je w Ło­dzi, ale mu­sisz wyjść za mnie za mąż". A ja by­łam ta­ka ma­ła dziew­czy­na, pół twa­rzy za­sła­niał mi be­ret... (śmiech). A wu­jek rze­czy­wi­ście zna­lazł miesz­ka­nie przy tej sa­mej uli­cy co on, spo­ty­ka­li­śmy się i od 63 lat się z nim mę­czę.

Jak pa­ni prze­ży­ła woj­nę?

ŻO­NA: Mia­łam 14 lat, kie­dy ucie­kłam na aryj­ską stro­nę. Prze­cho­wa­li mnie Po­la­cy.

Osta­tecz­nie w 1950 ro­ku emi­gru­ją pań­stwo do Izra­ela.

ŻO­NA: Z je­go ma­mą. W 1960 ro­ku ro­dzi się na­sza cór­ka, któ­rej da­li­śmy na imię Orit. R – jak Ra­che­la, po mo­jej ma­mie, I – jak Ita i T – jak Ta­ma­ra, je­go sio­stry. Czy­li RIT. Do­da­li­śmy O i wy­szło Orit, co po he­braj­sku zna­czy Świe­tla­na. I ona rze­czy­wi­ście wnio­sła świa­tło, zwłasz­cza do ży­cia je­go mat­ki, któ­ra po woj­nie by­ła cał­ko­wi­cie za­ła­ma­na.

Nie żył ta­ta, stra­ci­ła dwie cór­ki i ca­łą ra­dość ży­cia. Za to, jak się uro­dzi­ła Orit, ma­ma oży­ła, to by­ła me­ta­mor­fo­za.

ŻO­NA: My­li­ła się cza­sem i mó­wi­ła do niej Ta­ma­ra, jak do cór­ki.

Mó­wi­li­ście po pol­sku?

Oczy­wi­ście! Cór­ka mó­wi po pol­sku bar­dzo do­brze, zresz­tą i wnucz­ka też mó­wi.

ŻO­NA: Cór­ka, Orit Wil­len­berg­-Gi­la­di, jest ar­chi­tek­tem, za­pro­- jek­to­wa­ła Am­ba­sa­dę Izra­ela w Ber­li­nie, a te­raz chce­my, by w Tre­blin­ce sta­nę­ło mu­zeum, któ­re za dar­mo za­pro­jek­to­wa­ła. Bar­dzo nas bo­li, że do Tre­blin­ki nikt nie przy­jeż­dża oprócz grup ży­dow­skich, i stąd po­mysł na mu­zeum – cen­trum kul­tu­ry, na któ­re zresz­tą Ży­dzi z ca­łe­go świa­ta zbio­rą pie­nią­dze.

Trud­no uciec od sto­sun­ku Po­la­ków do Ży­dów w cza­sie woj­ny.

ŻO­NA: Mnie ura­to­wa­li Po­la­cy, pań­stwo Ma­jew­scy, woj­nę prze­ży­łam ja­ko Kry­sia. Igo do dziś tak do mnie mó­wi.

Ja też ży­ję dzię­ki Po­la­kom, w cza­sie woj­ny po­ma­ga­li mi wie­lo­krot­nie, a jed­no­cze­śnie to Po­la­cy wy­da­li mo­je dwie sio­stry. Mo­że by ży­ły...

Jed­ni Po­la­cy wy­da­li pań­skie sio­stry...

...a in­ni ura­to­wa­li mi ży­cie. Bo lu­dzie by­li róż­ni prze­cież.

ŻO­NA: Mo­ja pol­ska cio­cia ukry­wa­ła mnie, na­ra­ża­jąc ży­cie ca­łej ro­dzi­- ny, a mia­ła trzy­let­nią có­recz­kę. I ca­ły czas drża­ła ze stra­chu nie przed  Niemca­mi, a przed Po­la­ka­mi. Bo Niem­cy nie roz­po­zna­wa­li Ży­dów, a Po­la­cy tak, na­wet tych z aryj­skim wy­glą­dem.

A jed­no­cze­śnie pań­stwo przy­ję­li w 1994 ro­ku pol­skie oby­wa­tel­stwo, przy­jeż­dża­cie tu bar­dzo czę­sto...

ŻO­NA: Świat nie wie, że to w Pol­sce za prze­cho­wy­wa­nie Ży­dów by­ła ka­ra śmier­ci dla ca­łej ro­dzi­ny. Jeź­dzi­li­śmy przez wie­le lat do Pol­ski z gru­pa­mi mło­dzie­ży i mu­sie­li­śmy im dłu­go tłu­ma­czyć, dla­cze­go tu by­ły obo­zy, dla­cze­go tu był Ho­lokaust. Że to nie z po­wo­du Po­la­ków, ale dla­te­go, że tu ży­li Ży­dzi. Mu­si­my wy­ja­śniać tej mło­dzie­ży, że w obo­zach oprócz Niem­ców nie by­ło Po­la­ków, ale Ukra­iń­cy, Ło­ty­sze, in­ni.

Jed­nej rze­czy nie po­tra­fi­my im wy­ja­śnić. Jak to jest, że kie­dy po woj­nie Ży­dzi pró­bo­wa­li wró­cić do swo­ich do­mów, to Po­la­cy ich wy­ga­nia­li, by­ło wie­le mor­derstw. Te­go na­praw­dę nie by­ło ni­gdzie in­dziej i te­go nie po­tra­fię wy­tłu­ma­czyć. Ja ro­zu­miem, że woj­na przy­nio­sła strasz­li­we zdzi­cze­nie, ale to jed­nak nie tłu­ma­czy ta­kich rze­czy.

Jak się pan od­naj­du­je w tym świe­cie?

Miesz­ka­my w Izra­elu i uwa­żam, że to jest oj­czy­zna wszyst­kich Ży­dów, wspa­nia­le się tam ży­je, ale ja jed­no­cze­śnie już przed woj­ną by­łem pa­trio­tą.

Pol­skim?

Oczy­wi­ście! Ta­ta był wiel­kim zwo­len­ni­kiem Pił­sud­skie­go. W dniu uro­dzin mar­szał­ka szło się do sy­na­go­gi z or­kie­strą i ra­bin za­wsze za­czy­nał tak sa­mo: „Ko­cha­na mło­dzie­ży, ze­bra­li­śmy się tu­taj, by uczcić dzień uro­dzin na­sze­go mar­szał­ka Jó­ze­fa Pił­sud­skie­go". A po­tem woj­sko, po­wsta­nie, mam dwa krzy­że wa­lecz­nych, Vir­tu­ti Mi­li­ta­ri.

Prze­le­wał pan krew za swo­ją wol­ność, ale i za Pol­skę, gdzie jest pan uwiecz­nio­ny w jed­nym z ko­ścio­łów.

Rze­czy­wi­ście, w cza­sie oku­pa­cji cza­sem po­zo­wa­łem oj­cu i jak ktoś pój­dzie do ko­ścio­ła św. Sta­ni­sła­wa w Sie­dl­cach, to znaj­dzie fra­so­bli­we­go Je­zu­sa z mo­ją twa­rzą.

A in­ny ob­raz Pe­re­ca Wil­len­ber­ga miał tra­fić do Mu­zeum Po­wsta­nia War­szaw­skie­go. Osta­tecz­nie tra­fi tam ko­pia, a ob­raz zo­sta­nie na Mar­szał­kow­skiej.

Oj­ciec przy­czy­nił się do cu­du. W po­wsta­niu miał 70 lat i sie­dział w piw­ni­cy na Mar­szał­kow­skiej z tłu­mem lu­dzi. Był wrze­sień, lu­dzie by­li już zde­spe­ro­wa­ni, bo nad ni­mi prze­wa­la­ły się ka­no­na­dy, strze­la­ni­ny, huk, a oni w cia­snym schro­nie. I wte­dy oj­ciec na­ma­lo­wał przy zej­ściu do tej piw­ni­cy twarz Chry­stu­sa z pod­pi­sem „Je­zu, ufam To­bie". Tam na­wet żoł­nie­rze przy­cho­dzi­li to oglą­dać! To by­ło coś nie­zwy­kłe­go, a w tych lu­dzi ja­kiś no­wy duch wstą­pił, opty­mi­stycz­ny.