Wyobraźmy sobie przez chwilę tę scenę: piękny sierpniowy zachód słońca, łagodny wiaterek, a wokół dymy płonącego miasta. Smród palonych ciał. Pędzeni na miejsce egzekucji ludzie. Wśród nich student medycyny Jan Napiórkowski. „Jeden z egzekutorów daje znak ręką, byśmy postąpili naprzód. I nagle wybucha we mnie bunt. Nie posłucham się – krzyczy we mnie wszystko – nie pójdę tam. Zabijcie mnie w biegu, w czasie ucieczki. Przecież i tak nic innego mnie nie spotka...". Odważna decyzja, by wyrwać się z biernie idącego na śmierć tłumu, w jednej chwili przesunęła go z grupy kilkudziesięciu tysięcy zgładzonych do grupki kilkunastu zaledwie ocalałych z rzezi Woli w sierpniu 1944 r. Napiórkowskiego strach nie sparaliżował. Był jednak wyjątkiem.

Historycy, socjologowie i psychologowie wiele razy zastanawiali się nad tym, dlaczego ludzie w obliczu terroru tak łatwo dają się zastraszyć. Jak to możliwe, że kilkuset mniej lub bardziej zorganizowanych ludzi potrafi sprawić, że drżeć będą dziesiątki, a nawet setki tysięcy? W obozach zagłady ofiary poddawały się woli oprawców. Wiedząc, że idą na pewną śmierć, buntowały się rzadko. Życie w ciągłym lęku odbierało im zdolność realnej oceny sytuacji. Napędzało złudzenie, że ocalić życie uda się tylko, będąc posłusznym oprawcom. Przyjmując narzucone warunki gry.

Bezwolne tryby

Strach wydobywa z ludzi pokłady zła, o których w normalnych warunkach nigdy by się nie dowiedzieli. Doktor Hans Wolfgang Romberg, lekarz sztabowy w Niemieckim Instytucie Doświadczalnym Lotnictwa, w czasach pokoju sumiennie wykonywał swoje obowiązki. Kiedy wybuchła wojna, równie sumiennie brał udział w nieludzkich eksperymentach medycznych. „Nie tylko byłem obecny, ale wykonywałem je osobiście" – precyzował swoją rolę podczas procesu w Norymberdze.

Nie był człowiekiem pozbawionym pewnych zasad. Interweniował na  przykład, gdy jeden z kolegów skierował do eksperymentów krawca bez orzeczonej kary śmierci, który podpadł mu tylko z tego powodu, że odmówił mu uszycia ubrania.

Ale już tych z wyrokami Romberg bez skrupułów umieszczał w komorze, w której panowały ciśnienia takie jak na dużych wysokościach. Wielu w trakcie tych prób umierało, inni doznawali nieodwracalnych urazów. Na  pytanie sędziów, czy w tym czasie istniała w Niemczech jakakolwiek możliwość sprzeciwu, lekarz odpowiadał: „Były tylko trzy możliwości sprzeciwu. Pierwsza i najważniejsza to emigracja osób, które były do tego zdolne; druga to otwarty sprzeciw oznaczający zesłanie do obozu koncentracyjnego lub karę śmierci i z tego, co wiem, taki sprzeciw nigdy nie zakończył się powodzeniem; trzecia, bierny opór, pozorne ustępstwa, udawanie i zwlekanie z wykonaniem rozkazów, krytykowanie w gronie przyjaciół, krótko mówiąc to, co dzisiaj określa się wewnętrzną emigracją". Trybunał Norymberski w 1947 r. Romberga uniewinnił.

Strach jako instrument zniewolenia i podporządkowania sobie obywatela do perfekcji wykorzystywały reżimy totalitarne. Pod presją permanentnego lęku ludzie zapominali o etyce i wrażliwości. Stawali się bezwolnymi trybami maszyny.