Ostatnimi czasy w przestrzeni publicznej można zaobserwować renesans zainteresowania postacią Róży Luksemburg. Wzmogło się ono za sprawą opublikowanej pod koniec zeszłego roku nowej biografii pióra Weroniki Kostyrko. Na kartach zajmująco napisanego reportażu historycznego poznajemy urodzoną w 1871 roku w Zamościu bohaterkę, przy czym nacisk położono zarówno na jej bogatą działalność polityczną w ramach Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), a następnie Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (Sozialdemokratische Partei Deutschlands – SPD), jak i życie prywatne.

Szkoda, że zabrakło poznańskiego wątku w biografii Luksemburg na początku XX stulecia. Był on wprawdzie krótki, ale zaowocował dość bogatą spuścizną materialną. Dziś bodaj jedynie w stolicy Wielkopolski uchowała się odsłonięta ku jej czci w 1966 roku tablica pamiątkowa, a w zbiorach poznańskiego ratusza natrafimy na obraz z 1953 roku przedstawiający wiecowe wystąpienie Róży Luksemburg oraz Marcina Kasprzaka.

Oczarowani Różą Luksemburg. A przecież jej obraz to całkowicie wyobrażona kreacja

Prowadzona wokół publikacji Weroniki Kostyrko dyskusja, czy to podczas licznych spotkań autorskich (zwłaszcza głosy obecnych tam czytelników), wywiadów, czy zamieszczanych w internecie recenzji, obrazuje zresztą szersze zjawisko. Jego przejawy były widoczne już w 2021 roku, kiedy przypadała 150. rocznica urodzin Róży Luksemburg. Z tej okazji składano kwiaty między innymi w miejscu jej urodzenia oraz pod wspomnianą tablicą na poznańskich Jeżycach. Upominaniu się o przywrócenie „Czerwonej Róży” należnej pamięci towarzyszy coraz śmielej wyrażana fascynacja czy wręcz oczarowanie jej postacią.

Czytaj więcej

Historia świata

Narodziny europejskiej pulpy politycznej

Odkąd kolonializm i maszyny parowe wyszły z użycia, z archaicznych reliktów XIX w. do dziś w najl...

Pozostaje nieodparte wrażenie, że wyłaniający się z toczonych dyskusji obraz Róży Luksemburg pozostaje powierzchowną, a nierzadko całkowicie wyobrażoną kreacją. Umyka chyba istotna treść jej rzeczywistych poglądów i ich konsekwencji.

W świetle współczesnych opinii Róża Luksemburg jawi się jako przepełniona duchem demokracji działaczka socjalistyczna (odległa od komunizmu przeciwniczka bolszewików), brzydząca się przemocą pacyfistka dokonująca emancypacji z narzucanych kobietom społecznych konwenansów (zatem nieomal feministka), czy wreszcie internacjonalistka (w analogiczny sposób rozprawiająca się z ciężarem swego żydowskiego pochodzenia). Jeśli dodamy do tego wyjątkowo niski wzrost, niepełnosprawność (Luksemburg wyraźnie utykała z powodu źle leczonych w dzieciństwie stawów biodrowych), a nade wszystko tragiczną śmierć z rąk żołnierzy Freikorpsu w styczniu 1919 roku w Berlinie – otrzymamy skrojony do aktualnych czasów, wzorcowy wręcz model ofiary.

Wielokrotnie pobrzmiewa też żal, iż Luksemburg, honorowana na rozmaite sposoby chociażby przez część niemieckiej lewicy, w Polsce nie cieszy się dobrą sławą, pozostając przez długi czas we wstydliwym zapomnieniu. Dyżurnym argumentem przeciwko takiemu stanowi rzeczy jest zazwyczaj przypomnienie, iż obok Marii Skłodowskiej-Curie należy ona do najbardziej znanych w świecie naszych rodaczek, która jako druga Polka w historii obroniła doktorat (kryterium rozpoznawalności może być jednak mieczem obosiecznym – trudno bowiem zaprzeczyć, że najsłynniejszym Gruzinem był Józef Stalin, a Paul von Hindenburg chyba najbardziej znaną osobistością urodzoną w Poznaniu).

Czy zatem Polacy faktycznie nie dorośli do głębi myśli Róży Luksemburg? Czy prawica przyprawiła jej gębę przeciwniczki niepodległości Polski, jak przekonuje w dołączonej do książki Kostyrko rekomendacji prof. Adam Leszczyński? Czy wreszcie każdą krytykę Luksemburg wypada sprowadzać do kwestii jej żydowskich korzeni albo płci? Takie stawianie sprawy wydaje się najbardziej wygodne, bo zwalnia z podjęcia poważnej polemiki. Warto natomiast zastanowić się, z czego wynika odmienne postrzeganie postaci Luksemburg po obu brzegach Odry oraz przypomnieć banalną prawdę, że polskie doświadczenie historyczne pozostaje odmienne od niemieckiego, co w zasadniczy sposób wpływa na formułowane oceny.

Czy Róża Luksemburg zwalczała zwolenników niepodległości Polski

Punkt najbardziej zapalny, który przyczynił się zresztą do trwałego podziału w obrębie rodzimego obozu socjalistycznego, stanowił stosunek do odzyskania przez Polskę niepodległości. W okresie zaborów spór o to pomiędzy Luksemburg i Polską Partią Socjalistyczną (PPS) z Józefem Piłsudskim na czele miał fundamentalne znaczenie i określił dalszą strategię obu ugrupowań lewicowych. Wydaje się, że wpływ na stanowisko Róży Luksemburg miała także jej własna, złożona tożsamość. Niewierząca i nieprzywiązująca większej wagi do żydowskich korzeni pozostawała przy tym pod przemożnym wpływem polskiej kultury – po polsku prowadziła część prywatnej korespondencji, autentycznie kochała też poezję Mickiewicza. Większość dorosłego życia i aktywności politycznej spędziła na obszarze niemieckojęzycznym.

Rację ma więc chyba Weronika Kostyrko, przekonując, że Luksemburg czuła się przede wszystkim człowiekiem (stąd podtytuł książki: „Domem moim jest cały świat”). Z takiego podglebia wyrastał jej konsekwentny internacjonalizm oraz niewzruszona pewność, że rewolucja socjalistyczna musi wybuchnąć w skali całego globu. Konsekwencją owego założenia był sprzeciw wobec samej idei odzyskania przez Polskę niepodległości.

Nie miał on przy tym bynajmniej charakteru emocjonalnego, lecz opierał się na „obiektywnych”, wykoncypowanych rzekomo w naukowy sposób przesłankach. Jej koncepcja zakładała, że przemysł na terenie Królestwa Polskiego stał się integralną częścią gospodarki Imperium Rosyjskiego (teoria tzw. organicznego wcielenia), toteż ruch robotniczy powinien dążyć do wywołania światowej rewolucji i zaprowadzenia nowego ustroju, w którym nie będzie już miejsca na podziały narodowe. Wskrzeszenie państwa polskiego byłoby niemożliwe z przyczyn ekonomicznych, a także sprzeczne z „naukowymi” prawami rozwoju. Dlatego myśl o tym pozostawała szkodliwą „mrzonką”, która odciąga jedynie uwagę i energię proletariatu od celu zasadniczego. Co więcej, sukces rewolucji miał w ogóle samoistnie rozwiązać tę kwestię, bo wraz z likwidacją ucisku kapitalistycznego miał zniknąć także ten o charakterze narodowościowym.

Sprzeciw przerodził się w upór i zajadłą pasję. Róża Luksemburg osobiście storpedowała inicjatywę działaczy PPS, aby podczas obradującego w 1896 roku w Londynie kongresu Międzynarodówki Socjalistycznej uchwalić rezolucję przyjmującą odzyskanie przez Polskę niepodległości jako jeden z celów światowego ruchu robotniczego. W jej optyce miało to skutkować rozdrabnianiem sił socjalistów i przekierowaniem ich na tory „bezpłodnych walk narodowych”.

Czytaj więcej

Historia

Aleksander Parvus: Dyskretny akuszer rewolucji

Wkład Aleksandra Parvusa w rewolucję od początku był kłopotliwy dla bolszewików. Tym staranniej u...

Wymowny pozostawał również fakt, że po słynnej demonstracji PPS na placu Grzybowskim w Warszawie w listopadzie 1904 roku, podczas której członkowie Organizacji Bojowej zbrojnie wystąpili przeciwko zaborcy, to właśnie słowa potępienia ze strony SDKPiL dalece przewyższały krytyczne opinie polskich konserwatystów czy endeków. Działacze PPS budzili też u Róży Luksemburg wyjątkową zawziętość polemiczną, w charakterze obelgi określała ich mianem „socjalpatriotów”. Z nietypową dla uprawianego przez nią stylu publicystyki gwałtownością atakowała m.in. Ignacego Daszyńskiego, zarzucając mu „nacjonalizm socjalistyczny” i w jednym rzędzie wymieniając go z przedstawicielami pogardzanej „reakcji”.

Jeszcze dalej posunęła się wobec Kazimierza Kelles-Krauza, nie tylko zniżając się do małostkowych wycieczek personalnych, ale też uciekając się do wątpliwego moralnie zachowania, jakim było opublikowanie na łamach niemieckiej prasy partyjnego pseudonimu tego działacza, co mogło narazić go na dekonspirację przez carską Ochranę. Wrogość była zresztą obopólna. Dość przytoczyć, że w partyjnej korespondencji Kelles-Krauz przekonywał nawet, że „żaden uczciwy socjalista polski nie może Róży ręki podawać; gdyby nie była babą, to pozostawałoby tylko wleźć jej na mordę”.

Kompleksową polemikę z Różą Luksemburg podjął Feliks Perl. Na kartach opublikowanej w 1907 roku broszury („Kwestya polska w oświetleniu Socyaldemokracyi polskiej”) kreślił bardzo krytyczny obraz SDKPiL, która „nieuleczalnie jest ślepa na odrębne warunki i potrzeby swego społeczeństwa”. Działacz PPS kwestionował lansowaną przez Luksemburg teorię „konieczności historycznej”, przekonując, że w mniemaniu oponentki zjawisko to jawiło się niczym „jakaś siła metafizyczna, kręcąca ludźmi jak marionetkami. Konieczność ta oznacza, że się coś stać musi – nie dlatego, że ludzie do tego dążą, korzystając z rozwoju ekonomicznego, ale że sam rozwój ekonomiczny do tego zmierza”. Wskazywał na zupełną dowolność, z jaką Luksemburg jedne aspekty rzeczywistości traktowała jako „konieczności”, inne zaś jedynie jako „społeczne tendencje”. Skutkiem tego swoją teorię „osiąga przez sztuczne upraszczanie stosunków społecznych i wyrzucanie za nawias całego szeregu zagadnień, które mogłyby zepsuć schemat. Nic dziwnego, że w rezultacie otrzymuje to, co już poprzednio włożyła w przesłanki. Jest to znana sztuczka prestidigitatorska”.

Celną szpilką było też zwrócenie uwagi, czy uchwalone na jednym z posiedzeń Międzynarodówki Socjalistycznej poparcie dla ludów dążących do zrzucenia pęt kolonializmu nie jest aby przejawem tak znienawidzonego przez Różę Luksemburg „socjalpatriotyzmu”? Perl nade wszystko krytykował jednak ideę „organicznego wcielenia”, dowodząc, że rynki zbytu łączące zabór rosyjski z całością państwa carów nie są dziejową determinantą. Podawał też kontrprzykład w postaci Wielkiej Brytanii oraz Stanów Zjednoczonych, których wymiana handlowa zwiększyła się pomimo politycznego rozbratu.

W działaniach Róży Luksemburg Perl widział „patologię polemiczną”, do granic której można się posunąć, będąc „opętanym przez ślepą nienawiść do programu niepodległości”. Na zasadzie kontrastu prezentował też stanowisko PPS: „proletariat polski potrzebuje państwa narodowego i zjednoczonego, aby na tym gruncie w pełni rozwinąć swe siły i zdobyć władzę polityczną”.

Czytaj więcej

Historia

I wojna światowa: Czy Niemcy przegrali przez "cios w plecy"?

Ludendorff z Hindenburgiem stworzyli mit o bratobójczym ciosie w plecy, który niezłomnym niemieck...

W tym miejscu warto wyjaśnić jeszcze jedno nieporozumienie, gdyż jako argument łagodzący niejako antyniepodległościowe stanowisko Róży Luksemburg podaje się jej działania na rzecz dzieci strajkujących we Wrześni czy publikację broszury w obronie swobód językowych Polaków w zaborze pruskim („W obronie narodowości”, 1900), za co została zresztą po raz pierwszy upomniana w Niemczech karą grzywny. Luksemburg z pewną sympatią spoglądała bowiem na uciskanych Polaków, jednak jej program ograniczał się co najwyżej do przyznania im swobód w postaci autonomii kulturowej, w żadnym wypadku nie oznaczało to zmiany zdania w kwestii narodowościowej.

Z drugiej strony w działalności Róży Luksemburg można widzieć też po prostu polityczny pragmatyzm. Usiłując agitować robotników na terenie zaboru pruskiego, należało zadbać o minimum wiarygodności. W warunkach brutalnej germanizacji wezwania do stawania ramię w ramię z proletariatem niemieckim byłyby bezcelowe. Inna sprawa, że podejmowane próby i tak na niewiele się zdały. Socjaldemokracja w zaborze pruskim miała marginalne wpływy.

Złudny pacyfizm Róży Luksemburg. Nie zmienia tego słynny cytat o rozgniataniu robaka

W żelaznym repertuarze obrońców Róży Luksemburg znajdują się jej pacyfizm i gwałtowny sprzeciw wobec nacjonalistycznego szaleństwa, jakie ogarnęło Europę u progu I wojny światowej. Zgodne uchwalenie przez niemiecki parlament kredytów wojennych latem 1914 roku na trwałe poróżniło Luksemburg z SPD. Agitacja antywojenna doprowadziła też do jej osadzenia w więzieniu we Wronkach.

Tych faktów negować nie sposób, warto jednak zwrócić uwagę, że sprawa dotyczyła wojny „imperialistycznej” oraz „nacjonalistycznej”. Czy byłoby podobnie w przypadku socjalistycznej rewolucji? Luksemburg od lat toczyła namiętne boje z Eduardem Bernsteinem – twórcą marksistowskiego rewizjonizmu, który głosił, że ruch socjalistyczny może realizować swoje cele środkami politycznymi w ramach systemu parlamentarnego. Dla Róży Luksemburg sprawa rewolucji pozostawała natomiast niekwestionowanym dogmatem, a wszelkie reformy demokratyczne jedynie pośrednimi do niej drogami, nigdy zaś celem samym w sobie. Rewizjonistom zarzucała tworzenie fałszywych miraży, a w szerszej perspektywie – zdradę ruchu robotniczego.

Wydaje się, że obecnie zbyt łatwo przechodzi się nad tą kwestią do porządku dziennego, przypisując Luksemburg jedynie idealizm oraz wiarę w nierealną, a przez to nieszkodliwą utopię. Atrakcyjnie sprzedaje się fraza o niezłomnej rewolucjonistce (okraszana literackimi fragmentami jednego z jej listów: „Cały świat musimy zburzyć, ale każda łza przelana to zbrodnia. Człowiek, który śpieszy się gdzieś i rozgniata dzięki zagapieniu robaka, popełnia przestępstwo”), jednak wypada przypomnieć wyświechtane już nieco stwierdzenie, że idee mają konsekwencje. W jaki bowiem sposób rewolucja społeczna miałaby się obyć bez ofiar i rozlewu krwi?

W przedmowie do swej słynnej „Hańby domowej” Jacek Trznadel stwierdzał: „Samo pojęcie walki i krwawej rewolucji, zakładające terror wobec przeciwnika, zresztą i nienawiść wobec człowieka, bywało przyjmowane przez przedstawicieli literackiej lewicy w historii: »A gdy stary bóg nie słucha, pomódlmy się do obucha, uściśnijmy noże, i dalej za morze krwi, za czerwone morze« – pisał w XIX wieku Berwiński”. Historia wszystkich przewrotów komunistycznych dowodzi, że ich zaprowadzeniu muszą towarzyszyć przemoc i brutalne represje. Że nie były to teoretyczne dywagacje toczone jedynie wśród kawiarnianego dymu czy na łamach prasy, pokazuje przykład kierowanych przez Włodzimierza Lenina bolszewików, którym już niebawem przyszło rozstrzygać te kwestie w sposób jak najbardziej realny, wywierając wpływ na losy milionów ludzi.

Rozprawa Róży Luksemburg zawiera niepokojące fragmenty. „Sens i duch proletariackiej dyktatury”

Różę Luksemburg dość powszechnie przedstawia się jako przeciwniczkę metod sprawowania władzy w Rosji po rewolucji październikowej, ale rzecz jest chyba nieco bardziej złożona. Luksemburg od dawna kwestionowała leninowską koncepcję partii jako wąskiej grupy zawodowych rewolucjonistów, swego rodzaju awangardy, która poprowadzi do zwycięstwa zrewoltowanych robotników. Ona sama postrzegała rewolucję jako żywiołowe, oddolne wystąpienie mas proletariackich. Po zwycięstwie bolszewików krytykowała wprowadzane przez nich drastyczne metody, jak chociażby delegalizację innych partii politycznych, zniesienie wolności słowa czy terror wobec przeciwników. Jej obiekcje budziło też sprzeczne z marksistowską teorią rozdanie ziemi chłopom oraz przyznanie poszczególnym narodom dawnego imperium prawa do samostanowienia.

Krytyczna ocena nie wykluczała bynajmniej podziwu dla zwycięskiej rewolucji oraz wielkiej historycznej zasługi bolszewików. Luksemburg zdawała sobie sprawę, że brutalne metody mogły być niezbędne w specyficznych warunkach rosyjskich, zwłaszcza w okresie przejściowym, przestrzegała jednak, iż „z konieczności czynią oni cnotę” oraz usiłują wypracowaną w ten sposób taktykę stawiać jako wzorzec dla międzynarodowego ruchu robotniczego.

Poglądy Róży Luksemburg w tej materii znamy z pisanej jesienią 1918 roku i ostatecznie nieukończonej rozprawy („Rewolucja rosyjska”). Tam znalazło się też najczęściej chyba z jej dorobku powielane zdanie: „Wolność tylko dla zwolenników rządu, tylko dla członków jednej partii – choćby nawet byli oni nie wiedzieć jak liczni – nie jest wolnością. Wolność jest zawsze wolnością dla inaczej myślącego”. Forma zgrabnego aforyzmu nie budzi sprzeciwu, ale jak stosować owe wskazanie w ogniu rewolucji? Co z przeciwnikami nowych porządków, czy demokracja i swobody obywatelskie mają być przywilejem obozu zwycięzców, czy całości społeczeństwa?

Wraz z krytyką bolszewickiego terroru Luksemburg snuła jedynie mgliste alternatywy jako niezbędne środki, wskazując „rozniecenie idealizmu rewolucyjnego, który można na stałe utrzymać tylko w nieograniczonej wolności politycznej, przez intensywną aktywność życia mas”. Jej zdaniem zwycięski proletariat musi „bezzwłocznie zastosować socjalistyczne metody w najbardziej energiczny, nieustępliwy i bezwzględny sposób, a więc sprawować dyktaturę, ale dyktaturę klasy, a nie partii lub kliki, dyktaturę klasy, tj. w najpełniejszym świetle dnia, przy najczynniejszym, nieskrępowanym udziale mas ludowych, w nieograniczonej demokracji”. Dyktatura jednej klasy nadal pozostaje jednak dyktaturą.

W rozprawie Luksemburg znajdziemy także niepokojące fragmenty. Krytykując prawo narodów do samostanowienia, jednym tchem przekonuje ona, że bolszewicy powinni raczej „dławić dążności separatystyczne żelazną ręką, której użycie w tym wypadku zaiste odpowiadałoby sensowi i duchowi proletariackiej dyktatury”. Dalej, opisując opór i bojkotowanie nowego rządu przez różne warstwy społeczeństwa rosyjskiego, komentuje jako całkowicie zrozumiałe, że „zastosowano przeciw nim wszystkie środki nacisku, jak pozbawienie praw politycznych, gospodarczych środków egzystencji etc., by żelazną ręką złamać opór. W tym właśnie znalazła swój wyraz dyktatura socjalistyczna. Nie powinna się ona cofnąć przed użyciem siły dla wymuszenia lub uniemożliwienia pewnych osiągnięć – w interesie ogółu”.

Mamy zatem do czynienia z istną kwadraturą koła: zwycięska rewolucja zaprowadzi dyktaturę proletariatu, przyznaje się jej prawo do wymuszania posłuszeństwa i stosowania represji, jednocześnie wzywając do zachowania wszelkich swobód i demokratycznych wyborów. Aż chciałoby się zapytać, co w sytuacji, gdyby masy „wyzwolonego” proletariatu nie obrały wcale rządu socjalistycznego?