Mariusz Cieślik: 100 książek na stulecie. Część szósta

Kolejne wybrane pozycje to trzy powieści o historii dawnej.

Najstarsza z nich to „Srebrne orły" Teodora Parnickiego napisana w połowie lat 40. na Bliskim Wschodzie i opowiadająca o początkach państwa polskiego.

Druga to „Przemija postać świata" Hanny Malewskiej, która opowiada o starożytnym Rzymie najechanym przez barbarzyńców.

Ostatnia z trójki to „Bramy raju" Jerzego Andrzejewskiego napisana w formie jednego zdania i poświęcona niesławnej dziecięcej krucjacie średniowiecznej. ©? —Marcin Kube

„Srebrne orły" (1944), Teodor Parnicki

Najbardziej znana powieść historyczna o narodzinach państwa polskiego ukazała się w 1944 r. w Jerozolimie. Autor trafił tam z armią Andersa, do której wstąpił po uwolnieniu ze stalinowskiego łagru.

Parnicki kojarzony jest ze sposobem opowiadania opartym na zaburzaniu chronologii, jednak struktura „Srebrnych orłów" jest bardzo bliska klasycznej powieści.

Narratorem jest Aron, opat klasztoru w Tyńcu. Do Polski trafił przez przypadek, wcześniej należał do otoczenia papieża Sylwestra II. To z jego perspektywy obserwujemy czasy Bolesława Chrobrego. Akcja powieści koncentruje się na wojnie z cesarstwem w 1015 r., ale sięga też kilkanaście lat wstecz, do czasów poprzedniego władcy Niemiec.

Poza wątkiem historycznym odnoszącym się do autentycznych wydarzeń, ważny jest w „Srebrnych orłach" także element historiozoficzny, w szczególności pytania o polską tożsamość i potrzebę posiadania własnego państwa z jego odrębną symboliką.

„Przemija postać świata" (1954), Hanna Malewska

Gdyby tę książkę napisała pisarka amerykańska, niewykluczone, że oglądalibyśmy nakręcony na jej podstawie serial w rodzaju głośnego „Rzymu". Hanna Malewska aż tyle szczęścia nie miała, ale i tak jej historyczne powieści doczekały się licznych przekładów, a w Polsce znajdowały dziesiątki tysięcy czytelników.

W „Przemija postać świata" autorka zaczyna swoją opowieść tam, gdzie inni twórcy piszący o starożytności zazwyczaj kończyli. Skupia się na okresie upadku Cesarstwa Rzymskiego w VI wieku naszej ery, kiedy to Wieczne Miasto opanowali barbarzyńscy Ostrogoci. Ale nic nie jest takie, jak by się zdawało – ani przybysze nie są tak dzicy, ani Rzymianie tak cywilizowani. Widzimy to na przykładzie małżeństwa głównego bohatera Gota Wizanda z rzymską patrycjuszką. Są to postaci fikcyjne, jednak większość opisanych wydarzeń rzeczywiście miała miejsce.

Bardzo ważny jest w powieści wątek chrześcijaństwa, które daje bohaterom duchową pociechę i nadzieję na przyszłość. W stalinowskiej Polsce to przesłanie miało wielką siłę.

„Bramy raju" (1960), Jerzy Andrzejewski

Wydana blisko 60 lat temu powieść opowiada o średniowiecznej krucjacie dziecięcej. W roku 1212 kilkadziesiąt tysięcy dzieci, których średnia wieku wynosiła 12 lat, ruszyło do Jerozolimy pod przewodem pastuszka z Cloyes. Przywódca przekonywał, że rozstąpi się przed nimi morze i że sama siła ich czystych serc wyswobodzi Ziemię Świętą z rąk muzułmanów. Miał mu to powiedzieć sam Jezus Chrystus.

W rzeczywistości dzieci nigdy do Jerozolimy nie dotarły. Część zmarła w drodze, resztę sprzedano jako niewolników. „Bramy raju" to skomplikowana formalnie opowieść o początku tej wyprawy. Snuje ją stary zakonnik, który uwierzył w powodzenie tej niezwykłej misji. Jednak w miarę poznawania jej przywódcy oraz jego otoczenia zaczyna wątpić w sens krucjaty. Okazało się, że rzekome objawienia zostały wymyślone, a zamiast czystych serc są zazdrość i pożądanie.

„Bramy raju" są niejako rozrachunkiem pisarza z samym sobą i zaangażowaniem w komunizm. Jerzy Andrzejewski pokazuje, jak podejrzane bywają zbiorowe uniesienia.

Mariusz Cieślik, zastępca dyrektora Programu III Polskiego Radia

Pełna lista stu książek oraz możliwość głosowania na stronie www.polskieradio.pl/trojka