Jutro już tu jest

Walizkę, w której dźwiga swe tradycje, historię i przekonanie o cywilizacyjnej wyższości, Europejczyk może zostawić w przechowalni na lotnisku. W rzeczywistości science fiction filozoficzne rupiecie ze Starego Kontynentu się nie przydadzą. A kto się ich nie pozbędzie, szybko zacznie przypominać jednego z wielkomiejskich bezdomnych, którzy ciągną wózek bezwartościowych rekwizytów z minionej epoki, mamrocząc coś pod nosem.

Nie wolno spoglądać do tyłu ani przystawać, by oddać się rozmyślaniom i sentymentom. Przeszłość nie ma tu żadnych praw, jest właściwie nielegalna – jedyny dozwolony ruch prowadzi naprzód. Przyszłość jest otwarta dla tych, którzy szybko rozpoznają reguły rządzące systemem i ułożą z nich hasło dostępu.

Po pierwsze trzeba się oduczyć myślenia poziomego. Europa jest w przeważającej części płaska i stara się rozrastać wszerz, zgodnie ze średniowiecznym przekonaniem, że niepodważalną oznaką panowania nad światem jest podbój terytorialny. To wyobrażenie robiło karierę w epoce kolonialnej, ale i dziś nie słabnie – Unia Europejska stara się rozłożyć swój „cywilizujący” parasol na państwa byłej Jugosławii i Turcję. Europejczyk lubi mieć przed sobą rozległy horyzont, widzieć czekające na niego możliwości, ale też wyraźnie czuć granice swego panowania: tu jesteśmy „my”, a tam są „oni”.

Hongkong żadnego z tych rozgraniczeń nie daje: po pierwsze, jest pionowy, stworzony piętrowo; po drugie – fenomen i potęga miasta bierze się właśnie z tego, że żadnej klarownej granicy między „nami” a „nimi” nie da się tu przeprowadzić.

Miła obsługa centrum turystycznego na lotnisku uprzejmie informuje przybyłych, że są na poziomie zero, autobusy do miasta znajdują się dwa poziomy niżej, a najłatwiejszą ścieżką komunikacyjną jest winda. Sam pobyt w terminalu działa jak program treningowy dla początkujących – nie należy uruchamiać funkcji „samodzielne myślenie". Tutejsza architektura jest inteligentniejsza i bardziej wydajna niż pojedynczy umysł, wystarczy się jej poddać i – jak w najlepiej zaprojektowanych wirtualnych serwisach – poruszać się intuicyjnie, wypatrując znaków i komend.

Kilkupasmowa autostrada do miasta wrosła między skały i zatoki i choć jest sztucznym tworem, dorównuje im potęgą. Podobnie jak wszelkie zabudowania Hongkongu droga nie ma w sobie pokory wobec naturalnych żywiołów, jest dowodem ambicji i przekonania, że jako dzieło człowieka w niczym przyrodzie nie ustępuje. Hongkong jest wyzwaniem rzuconym rzeczywistości: wymyślonym bytem, zbudowanym w karkołomnych warunkach nadmorskiego urwiska. To syntetyczny koncept przypominający azjatyckie danie instant – zrealizowany błyskawicznie, a nie narastający przez wieki architektoniczny tort, w którym renesansowa masa przekłada się z modernistycznym biszkoptem.

Jeszcze zanim autostrada się rozgałęzi i wypuści w ląd ramiona, po których samochody niczym małe resoraki, pomkną w stronę miasta, widać potęgę miasta. Gigantyczny port ciągnie się wzdłuż skalistych wybrzeży. Stalowe kontenery z wymalowanymi numerami stoją jedne na drugich, czekając na załadunek albo transport w głąb Chin. Dziesiątki maszyn: dźwigi, podnośniki, metalowe ramiona, łańcuchy i liny, dzięki którym zapuszkowane towary – miliony ton – ruszą w daleką drogę.

[srodtytul]Zaprojektowani ludzie[/srodtytul]

Ludzi prawie nie widać – jest ich niewielu, a w porównaniu z rozmiarami logistycznego monstrum wydają się mniejsi niż mrówki. Z tej perspektywy wydaje się, że to ludzie służą machinie handlu, a nie odwrotnie. Kręcący się w porcie robotnicy są jak postaci z telewizyjnej bajki o Doozersach. Była to nacja maleńkich i pełnych optymizmu ludków wyposażonych w młotki i kaski ochronne. Nieustannie budowała swój podziemny świat, kompletnie ignorowana przez znacznie większe kosmate stworzenia oraz ludzi. Jedyną postacią świadomą współistnienia kilku „cywilizacji” był pies, którego szczekania nikt nie rozumiał.

Przyjezdny z Europy, przyzwyczajony uważać swą indywidualność za najwyższą formę rozwoju i drogę do realizacji człowieczeństwa, tu jest zmuszony określić się na nowo. Dojść do ładu z nieprzyjemnym faktem, że jest jednym z 7 milionów maleńkich Doozersów w pocie czoła budujących niesamowity i trudny do zrozumienia mechanizm.

– Pierwszą dobę spędziłam w tym parku. Bałam się ruszyć – mówi młoda dziewczyna rodzicom, którzy przyjechali ją odwiedzić. Rozmawiają z angielskim akcentem. Córka, zapewne pracownica międzynarodowej korporacji, spogląda w dół na wciśnięty między budynki kawałek zieleni. Kilkanaście krzewów poddanych perfekcyjnej kontroli – zorganizowanych na planie kwadratu przeciętego na skos chodnikami. Dziewczyna uśmiecha się na wspomnienie dawnego przerażenia, ale rodzice kiwają głowami, jakby doskonale rozumieli. Najwyraźniej są tu po raz pierwszy i nie mogą się oswoić z tym, co widzą.

Stoimy na 42. piętrze biurowca, jest tu galeria dla zwiedzających. Wokół rozciąga się widok na dżunglę ze szkła i stali, która szczelnie pokrywa centralną część wyspy Hongkong. Ten wieżowiec ma 70 pięter, a wcale nie jest najwyższy. Nie widać ani nieba, ani linii horyzontu – są pokrojone pionowymi konstrukcjami. W dole, niczym zaprogramowane miniatury, poruszają się ludzie.

O kierunku ich podróży nie zdecydowała wola, ale tajemniczy Wielki Logik – trasy są wytyczone, ograniczone i nieodwołalne.

Brytyjczycy przejęli wyspę Hongkong w 1841 r., po klęsce Chin w pierwszej wojnie opiumowej. W porównaniu z kwitnącym portem w niedalekim Kantonie i dynamicznie rozwijającym się wówczas Szanghajem ta prowincjonalna wioska rybacka wydawała się pozbawiona wartości. Hongkong był, owszem, najlepszym naturalnym portem w południowych Chinach, ale gdy Brytyjczycy zatknęli tu swoją flagę, wzięli w posiadanie 600-metrową skałę opadająca ostro do wody, nic więcej. Nie dało się nawet zbudować przybrzeżnej drogi. Trzeba było najpierw metodycznie skuwać skały i wrzucać je do morza. 42 piętra pod nami falowało wtedy Morze Południowochińskie.

Gdy z wysokości patrzy się na to wymyślone i zmaterializowane hipermiasto, uczucia są dwa. Najpierw pojawia się zachwyt: jak to jest zrobione? Jak to możliwe? Niemal jednocześnie przychodzi nieodparte pragnienie powrotu „do siebie”. Do starej dobrej Europy, w porównaniu z wszechobecnymi pionowymi kikutami parterowej, przypominającej niewinny domek dla lalek. Zostało tu jeszcze kilka uroczych budynków z początków kolonizacji. Wywołują to samo uczucie co pozytywka: rozczulenie na widok całkowicie nieprzydatnego drobiazgu. Po wielkiej przebudowie lat 70., gdy w miejscu starych portowych dzielnic wyrastały kolejne drapacze chmur, zostały kościół, targ, wieża z zegarem. Okrągła tarcza wciąż odlicza wiktoriańskie kwadranse, ale Hongkong funkcjonuje w załamaniu czasoprzestrzeni: zbudowany na przekór fizyce, zawieszony pomiędzy Wschodem i Zachodem, rządzi się własnym kalendarzem.

[srodtytul]Inteligentne miasto[/srodtytul]

Mówi się, że powstał „w pożyczonym miejscu, w pożyczonym czasie” – traktaty zawarte między Brytyjczykami i cesarstwem chińskim zakładały, że kiedyś zostanie zwrócony Wschodowi. Od początku wiadomo było, że Hongkong nie ma przyszłości, a raczej nie ma czasu do niej dochodzić, czekać na nią. Musi ją przeżyć już teraz. Liczy się tylko jutro, które wydarza się dziś. Wczoraj jest bezwartościowe. Właśnie o tym, natychmiast po przybyciu, informuje architektura Hongkongu – to bodaj jedyna kolonia, w której Brytyjczycy dali zielone światło dla niemal całkowitego zniszczenia historycznej zabudowy. Gdzie indziej, choćby w Bombaju, ochraniali ją, chcąc zostawić trwały ślad swego panowania i świetności. Przybysz z Europy, lądując w Hongkongu, doznaje szoku – widzi tu swoją przyszłość już wcieloną w życie, zamieszkiwaną przez innych.

By móc funkcjonować w futurystycznej utopii, trzeba stosować się do stworzonych tu reguł. Rozpoznać system, jak w grze komputerowej. Przede wszystkim zapomnieć o liczbie pojedynczej, o wszystkim myśleć w skali masowej. Nie rozglądać się po opustoszałych w ciągu dnia ulicach, próbując zgadnąć, gdzie wszyscy się podziali. Jeśli nie ma ich na powierzchni, są ukryci pod nią lub w szklanych konstrukcjach. Prędzej czy później, jak na sygnał, choćby w porze lunchu, pojawią się całą armią. Nie łudzić się, że droga wiedzie na wprost. Raz jeszcze: nie myśleć poziomo. Dotyczy to także odczytywania mapy miasta: ulice zaznaczone na górze leżą nie tyle na północy, ile dosłownie pną się wzwyż. Wyczulić wzrok na windy i schody ruchome – nawet jeśli wyglądają niepozornie, są często jedyną drogą pozwalającą wydostać się z labiryntu. Nie szukać przejść dla pieszych na ulicy, raczej pod nią lub nad nią. Do wyboru są zawieszone wysoko kładki, a dokładniej system nadziemnych ciągów komunikacyjnych niekolidujących z ruchem drogowym. Nie kombinować na własną rękę, nie szukać skrótów. Robić to co inni, doświadczeni, użytkownicy systemu: śledzić wzrokiem strzałki i opisy, trzymać się zaprojektowanych przejść. Schodząc pod ziemię, pamiętać, że tam jest drugi, równie skomplikowany świat: wijące się alejki, skrzyżowania prowadzące na powierzchnię lub do wielopoziomowych centrów handlowych. Nie tracić czujności, bo jeden fałszywy krok może wielokrotnie wydłużyć trasę.

Porzucić wszelkie przyzwyczajenia i rozwiązania, które w Europie wydają się oczywiste. Wchodząc do centrum handlowego, być gotowym na wyprawę porównywalną ze zwiedzaniem niedużego miasta i dla proporcji przyjąć, że warszawska Galeria Mokotów to kiosk z zapałkami. Nie dać się zwieść pozorom i wejścia do wielkiego terminalu promów, pływających na okoliczne wyspy, nie szukać na wybrzeżu. Przeciwnie, wejść do niczym niewyróżniającego się wieżowca, wjechać niepozorną windą na trzecie piętro i w mig pojąć, że jest się w samym centrum wydarzeń: gigantycznej hali odpraw, gdzie bezustannie następuje kontrola paszportowa i bagażowa tysięcy pasażerów.

Zaufać konstruktorom rzeczywistości, uwierzyć, że science fiction tu znalazło swój materialny wyraz: istnieje naprawdę. To miasto funkcjonuje jak myśląca, niezawodna machina, dlatego też maszyny – dalece bardziej niż w Europie – zastąpiły ludzi. W londyńskim metrze przy wejściach i wyjściach zawsze stoją kontrolerzy, by w razie uszkodzenia bramki móc przepuścić pasażera. Tu są niepotrzebni – najwyraźniej bramki się nie zacinają. Na lotnisku między sektorami kursują szklane pociągi, bez maszynistów – najwyraźniej też są niepotrzebni.

Odetchnąć w starym stylu można w zabytkowych już tramwajach lub na pochodzących sprzed dekad promach kursujących między różnymi częściami miasta. Łodzie wciąż pracują w zgodzie z dawnymi technologiami, są obsługiwane przez ludzi. Działają jak żywe muzeum, współtworzą atmosferę miasta, mimo że nie wyrażają ducha przyszłości. Wygląda na to, że Wielki Logik oszczędził je w eleganckim, pojednawczym geście. Zostały, choć Hongkong doskonale poradziłby sobie bez nich.

Hongkong powstał jako perfekcyjny katalizator sprzedaży, pośrednik między producentem i użytkownikiem, ale od innych azjatyckich stolic handlu różni się tym, że jest zrównoważoną fuzją Wschodu z Zachodem, przykładem symbiozy, którą można umieścić za szybą i pokazywać studentom jako wzorowy eksperyment. W przeciwieństwie do Singapuru, gdzie lokalny sektor usług jest słabo rozwinięty, a dominują zagraniczni inwestorzy, Hongkong wytworzył własny rynek unikatowych ofert.