Należy do pokolenia, o którym młodsi mówią żartem, ale z uznaniem „przedwojenna robota“. Do ludzi, którzy noszą w sobie doświadczenia XX wieku, a dzisiaj energii i radości życia mogliby im pozazdrościć dwudziestolatkowie. Danuta Szaflarska porywa wielką kreacją w „Pora umierać“. Andrzej Wajda dopiero co skończył „Katyń“, a już myśli o kolejnych projektach. Tadeusz Chmielewski i Jerzy Kawalerowicz ciągle szefują studiom filmowym. Stanisław Różewicz, obserwujący świat z dystansu, jest dziś wielkim autorytetem polskiego kina. A przecież wszyscy przekroczyli osiemdziesiątkę.

Janusz Morgenstern prowadzi studio Perspektywa i razem z Januszem Andermanem pisze scenariusz luźno oparty na powieści „Cały czas“.

– Bardzo chcę zrobić ten film, pewnie mój ostatni – przyznaje. – Wydaje mi się, że to odpowiedni moment.

Niechętnie o tym projekcie mówi. – Jeśli człowiek w moim wieku staje za kamerą, to po to, by powiedzieć coś bardzo osobistego – stwierdza. – Dlatego nasz scenariusz nie jest wierną adaptacją książki. Inaczej rozłożyliśmy akcenty. Więcej nie powiem. Jak się ekranizuje „Pana Tadeusza“, to można o filmie opowiadać, bo i tak nie ma niespodzianki. Ja chciałbym widzów zaskoczyć.

Przeżył tyle, że swoim życiorysem mógłby obdarować kilka osób. Na zawsze została w nim trauma czasu wojennego. W wywiadach, a nawet w rozmowach z najbliższymi nie chce opowiadać o dzieciństwie i młodych latach. Zamknął tamten rozdział życia. Jak mówi, „dla własnego komfortu“. Więc tylko tyle: urodził się w 1922 roku w Mikulińcach, niedaleko Tarnopola. Do gimnazjum chodził w Przeworsku. Tam, na Podolu, zastała go wojna.

– To było dziesięć całkowicie straconych lat. Od chwili, gdy 17 września weszli Rosjanie, aż do momentu, gdy po wojnie, w 1949 roku, wyszedłem z wojska.

Nigdy nie mówi o tym, co się między tymi datami wydarzyło. Więc tylko takie flesze: ukrywanie się, strach, walka o życie. Śmierć rodziców. Obóz, gdzie pracował w kolumnie, która tłukła kamienie. Ucieczka w lecie w 1944 roku, wspomnienie wysokich zbóż i szuwarów, w których czekał, aż umilkną strzały. Aresztowanie w Przeworsku, bez dokumentów i propozycja: Sybir albo wcielenie do wojska. Gdzieś w rozmowie nagle pojawia się i ten motyw: „Poznałem smak głodu. Przeżyłem, bo nie paliłem. Sprzedawałem przydział papierosowy, za to kupowałem ćwiartkę chleba“.

Dalej droga z 2. armią, front – znał niemiecki i rosyjski, więc przydzielono go do sztabu łączności. Potem była wpadka jego dowódcy podczas ataku wojsk Schernera, NKWD-owskie śledztwo, bo major miał przy sobie ważne dokumenty, które dostały się w ręce Niemców. A po wyjaśnieniu sprawy przyszła kolejna propozycja nie do odrzucenia – szkoła oficerska w Zamościu. Wyzwolił się dopiero pod koniec lat 40., gdy pojechał do Warszawy i cudem dostał się do sztabu, gdzie również cudem zwolniono go z wojska. Bo chciał studiować.

Pytam o wartość tamtego doświadczenia, które się w nim odłożyło. – Komu to potrzebne? – odparowuje. – Takie losy jak moje? Na świecie ludzie żyją spokojnie i doskonale funkcjonują.

Wojna, o której tak bardzo próbował zapomnieć, tkwiła w nim. Zaważyła na wielu życiowych decyzjach. Także na wyborze zawodu.– Z tamtych lat wyniosłem klaustrofobię. Nie mogę wykonywać profesji, która by mnie zmuszała do siedzenia w zamkniętych pomieszczeniach. Chciałem pracować w plenerze, przestrzeń kojarzyła mi się z życiem, z bezpieczeństwem.

Wymyślił sobie, że będzie leśnikiem. Zdał na studia. O tym, że został reżyserem, zadecydował przypadek. Na ulicy spotkał kolegę – Kurta Webera, który uczył się już wówczas w szkole filmowej. Wysłuchał jego opowieści i spodobało mu się. Rzucił leśnictwo, pół roku przygotowywał się do egzaminów. , zdał do łódzkiej filmówki. Mówi, że wtedy urodził się po raz drugi.

– To był piękny czas – wzdycha, – Szkoła przypominała oazę. Władze się nami specjalnie nie interesowały. Uniwersytet to było zagrożenie. Nas traktowali jak bandę zwariowanych i mało groźnych przebierańców. Przez kilka lat, które spędziłem na Łąkowej, raz tylko wdarła się za mury szkoły rzeczywistość. Aresztowano naszą koleżankę. Ale na innych uczelniach zdarzało się to częściej.

Mówi, że w ponurych, stalinowskich latach szkoła przypominała niezależną republikę. Wspaniali profesorowie – Toeplitz, Jackiewicz, Bohdziewicz i tylu innych. Wielkie światowe sławy, które przyjeżdżały na wykłady. I koledzy. Fantastyczni. Z tamtego czasu pochodziły jego przyjaźnie z Kazimierzem Kutzem, Janem Łomnickim, Stanisławem Bareją. Jak zbliżały się święta, wszyscy rozjeżdżali się do rodzin. On nie miał dokąd jechać. Przez kilka lat Bareja zabierał go ze sobą do domu, do Jeleniej Góry. – Miałem dwie koszule i jedne portki, ale ziściły się wszystkie moje marzenia. Wiedziałem, do czego dążę – mówi.

Jednak zderzenie z rzeczywistością poza murami szkoły nie było łatwe. – Dzisiaj wszyscy pytają o socjalistyczną cenzurę. A to nie było największe zło. Z cenzorami można było dyskutować. Wiele razy szedłem na kompromisy. Nawet daleko posunięte. Ale nawet jak film trafiał na półkę, to istniał. Tragedią była komisja scenariuszowa. Jeśli tam tekst przepadał, nic nie mogło powstać.

Jeszcze na piątym roku szkoły chciał zrobić razem z Chmielewskim i Kutzem składankowy film o powstaniu warszawskim „Cena barykady“. Scenariusz napisany przez Jerzego Lutowskiego nie przeszedł przez komisję. Potem był kolejny projekt „Buty“ według opowiadania Jana Józefa Szczepańskiego o historii AK-owskiego oddziału. To miał być niełatwy film o zwyrodnieniach, jakie w ludzkiej naturze czyni wojna. Znów nie zatwierdzono mu scenariusza.

– Gdybym je zrealizował, wpisałbym się w nurt szkoły polskiej, który cenię najwyżej z całej historii naszego kina. Potem zrobiłem jeszcze dwa obrazy, które były nieco spóźnionymi tytułami tego nurtu – „Godzinę W“ i serial „Kolumbowie“. To były dla mnie bardzo ważne filmy. Dowiedziałem się o powstaniu, gdy w 1944 roku przedzierałem się do Przeworska. Na chłopskiej furmance, pełnej ludzi uciekających przed Rosjanami, usłyszałem stłumione rozmowy o jakimś powstaniu. Nie rozumiałem, o co chodzi. Pamiętam, jaki poczułem wtedy wielki przypływ wolności.

Ale „Godzina W“ i „Kolumbowie“ były później. W drugiej połowie lat 50., nie mogąc zadebiutować, zaczął pracować jako asystent. Pierwszy film „Opowieść atlantycką“ zrobił z Wandą Jakubowską. Potem przyszła współpraca z Andrzejem Wajdą. Zaczęło się od „Kanału“.

– Ten scenariusz Stawińskiego miał ekranizować Andrzej Munk. Zaproponował mi współpracę. Ale potem wycofał się z tego projektu. Trzeba go zrozumieć. Był dokumentalistą. Powiedział mi: „Nie mogę. Kanały to ciemność i zaduch. A my zapalimy lampy, rozświetlimy twarze aktorów i już mamy wielkie kłamstwo. A czy wiesz jak w kanałach śmierdziało? Nigdy tego nie pokażę“.

Po Munku przejął scenariusz „Kanału“ Wajda, który współpracował z Kutzem. To właśnie Kutz zarekomendował mu Morgensterna.

– Wajda potrafił stworzyć w swojej ekipie twórczą atmosferę – wspomina dziś Morgenstern. – Słuchał ludzi, czerpał z nich. Rozdzielał zadania, robił burzę mózgów, prosił o pomysły. W „Kanale“ każdy z nas, asystentów, pilnował innego wątku. Ja na przykład miałem Korabia. Współpraca z Andrzejem stała się moją szkołą warsztatu.

Po „Kanale“ mieli razem kręcić film „Jesteśmy sami na świecie“. Znaleźli plenery pod Szczecinem, aktorów, ale dwa dni przed rozpoczęciem zdjęć przyszła wiadomość, że film został wycofany z produkcji. Siedzieli przygnębieni przy kolacji. To wtedy padł po raz pierwszy tytuł książki Andrzejewskiego „Popiół i diament“. Kiedy doszło do realizacji, Morgenstern wymyślił do głównej roli Zbigniewa Cybulskiego.– Proponowałem go Andrzejowi już przy „Kanale“ – wspomina – Ale on postawił na Tadzia Janczara. Miał rację, bo Janczar okazał się świetny. Potem był głównym kandydatem do roli Maćka. Cybulski się Wajdzie nie podobał. Odradzał mu go również Jerzy Kawalerowicz, który widział materiały filmu „Ósmy dzień tygodnia“ z Sonją Ziemann i uważał, że Cybulski był tam niedobry. Ale uparłem się. Zrobiliśmy próbne zdjęcia. Nakręciliśmy scenę w ubikacji. Trudną, ryzykowną. Zbyszek zagrał fenomenalnie.

„Popiół i diament“ powstawał w wielkiej euforii. Morgenstern wymyślił scenę w barze, z płonącymi jak znicze kieliszkami spirytusu. Kiedy w plebiscycie „Gazety Wyborczej“ czytelnicy uznali ją za najlepszą scenę w historii polskiego kina, Wajda lojalnie oddał nagrodę Morgensternowi.– Dzisiaj przyzwyczailiśmy się do telenowelowego podawania tekstu – mówi Morgenstern. – Wygłosić dialog i już dalej, następna sekwencja. A w kinie trzeba wymyślać. Na przykład w scenariuszu „Popiołu...“ było napisane: „Maciek Chełmicki strzela do Szczuki“. Więc ktoś zaproponował, żeby w tle wybuchały race. A ktoś inny spytał: „A gdyby tak martwy Szczuka wpadł Maćkowi w ramiona?“ I nagle coś się ważnego zaczęło przed kamerą dziać, powstała jakaś metafora.

Pracował też jako asystent Kawalerowicza. On miał jednak zupełnie inne oczekiwania.

– Kiedy przed „Prawdziwym końcem wielkiej wojny“, poszedłem do niego do domu na rozmowę, pokazał mi rozpisanego dokładnie „Faraona“. Scena po scenie, kolorowymi ołówkami narysowane były ruchy aktorów, kamery. Tłumaczył mi: „Tu są ułożone szyny, tu jedzie wózek.“ Nie wierzyłem, że można wszystko tak dokładnie rozpisać. Kawalerowicz, jak René Clair, najpierw robi film na papierze.

Ten styl pracy pewnie mniej mu odpowiadał, ale ich współpraca okazała się ważna z innego powodu.

– Kiedyś przez szybę autobusu zobaczyłem piękną dziewczynę. Dowiedziałem się, że studiuje na Akademii Sztuk Pięknych. Gdy potrzebowaliśmy statystek, poszedłem do dziekana i on przyprowadził mi kilka studentek. Była wśród nich tamta dziewczyna. Czekając na zdjęcia w knajpce na Starym Mieście, piliśmy herbatę. I tak się to zaczęło.

Krystyna Cierniak, kiedyś opisywana przez Agnieszkę Osiecką „piękna dwudziestoletnia“, plastyczka, jest żoną Morgensterna do dziś.

Asystentury dały mu wiele, jednak przyszedł czas, że postanowił pomyśleć o własnym debiucie.

– Wiedziałem, że muszę wreszcie coś sam zrobić. Zrezygnowałem z tematów wojennych i politycznych. Postanowiłem opowiedzieć romantyczną historię dwojga ludzi. Projekt przeszedł przez komisję, głównie dzięki genialnemu pomysłowi Tadzia Konwickiego. Scenariusz „Do widzenia, do jutra“ napisali Zbyszek Cybulski i Bobek Kobiela. Tadzio namówił nas, żeby dopisać do niego kogoś „zaufanego“. Najlepiej Wilka Macha. Mach nawet nie przeczytał tego scenariusza, ale zgodził się, bo to był uroczy człowiek. I dzięki jego nazwisku tekst dostał zielone światło.

Film „Do widzenia, do jutra“ był na początku lat 60. czymś niezwykłym, wnosił do kina świeżość, przełamywał nurt rozliczeniowy, wracał do najprostszych spraw miłości, odpowiedzialności, dojrzałości. Do dzisiaj obraz ten wydaje się buntem wobec koszarowego trybu życia. Rejestracją klimatu, w jakim żyła część inteligenckiej młodzieży. – W tym filmie poza Zbyszkiem Cybulskim nie było wielu zawodowych aktorów – mówi Morgenstern. – Postawiłem na ludzi z gdańskiego Bim-Bomu, z którymi byłem zaprzyjaźniony. Teresę Tuszyńską wypatrzyliśmy ze Zbyszkiem na potańcówce w liceum Batorego. Miała wtedy 17 lat i była absolutnie zjawiskowa.

Po tym delikatnym filmie Janusz Morgenstern powrócił do trudnych tematów. „Życie raz jeszcze“ było obrazem politycznym, rozrachunkowym. Historią pilota RAF, który przesiedział w stalinowskim w więzieniu. W ostatniej scenie bohater dzwonił do swojej dawnej narzeczonej, ale ona już zdążyła sobie inaczej ułożyć życie. Miłość się wypaliła.

– Cenzura zażądała ode mnie zmiany zakończenia. To był warunek wejścia filmu na ekrany. Zgodziłem się. Dokręciłem scenę, w której dziewczyna spotykała się z pilotem. Ale zrobiłem to w zupełnie innej konwencji niż cały film. Potem, gdy pojechaliśmy z „Życiem...“ na festiwal do Locarno, kanadyjski krytyk od razu na konferencji prasowej zapytał o to zakończenie. Ale film się podobał. Nagrodę FIPRESCI przegraliśmy jednym głosem. Notabene polskiego dziennikarza, który zagłosował na Czechów. Jego następny film „Potem nastąpi cisza“ był dramatyczną historią wojenną, w której odbijały się losy jego własnej frontowej jednostki. W „Jowicie“ nakręconej według „Disneylandu“ Dygata reżyser wrócił do tematu współczesnego. Ten film przyniósł mu nagrodę za reżyserię oraz Nagrodę Ekumeniczną na prestiżowym festiwalu w San Sebastian. „Jowita“ i „Potem nastąpi cisza“ są zresztą jednymi z nielicznych polskich filmów z tamtego czasu, które były pokazywane na ekranach amerykańskich.