Kompleks Rosji

Na wstępie powiedzmy jasno: Polska ma realne powody, by w przyszłości nie wykluczać powrotu rosyjskiego zagrożenia. W jej interesie leży więc umacnianie niepodległości państw poradzieckich. Wciąganie ich w struktury zachodnie. Zmniejszanie uzależnienia od rosyjskich surowców energetycznych.

Owocuje to realnym konfliktem interesów między Warszawą a Moskwą. Jest to sytuacja przykra, ale normalna. Nie jest natomiast normalny związany z tą sytuacją stan polskich umysłów i emocji emanujący z medialnych komentarzy i publicystyki. Stan, który określić można jako chorobliwy. I będzie to najłagodniejsze z możliwych określeń.

Jednym z podstawowych elementów polskiego myślenia o Rosji jest hipokryzja.

Powtórzmy – leży w naszym interesie utrwalanie niepodległości państw, które oddzieliły się od Rosji. Ta ogólna zasada dotyczy też konfliktu osetyńskiego. I choć można stawiać pytania o to, czy nasze zaangażowanie w tak odległym obszarze jest na miarę naszych środków i możliwości, to zarazem jest oczywiste, że w tym konflikcie polski interes narodowy leży po stronie gruzińskiej.

Tylko, że większość z nas nie ogranicza się do tej realistycznej konstatacji. Uderza stopień arogancji, z jaką, dyskutując o owym konflikcie, pomijamy najbardziej podstawowy związany z nim fakt. A mianowicie to, że Gruzja próbowała siłą przywrócić swoją władzę nad małym krajem, którego zdecydowana większość mieszkańców sobie tego nie życzy.

Polityka zagraniczna jest domeną egoizmu narodowego. Nikt – a zwłaszcza kraj mały i słaby, jakim jest Polska – nie ma obowiązku kierować się w tej dziedzinie czymkolwiek innym. Nie mam więc większych kłopotów z zaakceptowaniem faktu, że popieramy agresję. To normalne.

Mam natomiast problem z hipokryzją. Z kompletnym zamknięciem przez nas oczu na fakt, że – mówiąc modnym językiem – możliwa jest taka narracja, według której Rosja szlachetnie wystąpiła w obronie malutkiego narodu, gdy próbował go zaanektować większy kraj.

Oczywiście Putin z Miedwiediewem nie kierowali się empatią wobec Osetyńców, tylko swoim rozumieniem interesu Rosji. To prawda. Przypomnę jednak nieśmiało, że gdy kilkanaście lat temu Irak zajął Kuwejt, i świat zachodni pod wodzą Ameryki postanowił wyzwolić ten drugi kraj, przeciwnicy interwencji używali argumentu bardzo podobnego. Podkreślali mianowicie, że działania USA wcale nie są spowodowane moralnym sprzeciwem wobec okupacji Kuwejtu, że Amerykanom po prostu chodzi o ropę. Ówcześni zwolennicy interwencji (do których zaliczałem się i ja, i większość obecnych publicystycznych antyrosyjskich fechmistrzów) odpowiadali na to, że jeśli do działania moralnego skłania kogoś również i własny interes, to jeszcze samo w sobie nie jest przyczyną do zaniechania takiego działania, nie kompromituje go.

Polskie myślenie o Rosji przepojone jest nie tylko hipokryzją i wrogością. Również poczuciem wyższości o charakterze cywilizacyjnym, jeśli nie rasowym

Minęło kilkanaście lat, sytuację mamy z grubsza podobną i na łamach polskiej prasy nie widać śladu podobnych rozważań. Dlaczego?

Niestety będzie to pytanie wyłącznie retoryczne dla każdego, kto zadaje sobie trud śledzenia polskich medialnych dyskusji na tematy rosyjskie. Dyskusji, których uczestnicy potrafią np. zgodzić się co do tego, że Putin i jego współpracownicy mają obsesję na punkcie rzekomo całkowicie fikcyjnego zagrożenia rozpadem Rosji. Potrafią powiedzieć, że być może wręcz władcy Kremla sobie to fikcyjne zagrożenie wymyślili jako pretekst dla nacjonalistycznej mobilizacji społeczeństwa. A parę minut później potrafią równie zgodnie konstatować, że… podział Rosji (traktowany tym razem jako możliwość realna) powinien nastąpić.

Będzie to pytanie retoryczne również dla kogoś, kto zadaje sobie trud obserwowania, w jaki sposób polskie media relacjonowały, a teraz przypominają, tragedię w Biesłanie.

Przypomnijmy – oddział czeczeńskich partyzantów zajął szkołę w tym mieście, zatrzymał jako zakładników kilkaset dzieci, które w większości zginęły w czasie szturmu dokonanego przez siły rosyjskie. Otóż ton większości relacji był i jest taki, że – po pierwsze – nieuświadomiony czytelnik lub widz mógłby odnieść wrażenie, że dzieci w większości zabili szturmujący Rosjanie, a nie (maltretujący je uprzednio) – czeczeńscy bojownicy. A po drugie – relacje konstruowane były (i są) tak, że w zasadzie nie istnieje w nich wątek czyjejkolwiek odpowiedzialności, poza… odpowiedzialnością rosyjskiego rządu. Bo wydał rozkaz szturmu…

Znów – byłbym ostatnim, który rzucałby kamieniem potępienia w walczących o wolność Czeczenów. Swego czasu na łamach „Rz” sam przypominałem, że terror wobec ludności cywilnej przeciwnika bywał nieobcy również i Polakom (np. AK-owski oddział „Zagra-Lin” podkładający bomby w berlińskim metrze). Ta konstatacja nie zmniejsza jednak zażenowania, jakie budzi we mnie fakt, iż polskie relacje dotyczące Biesłanu były i są często tak konstruowane, jakby podstawowym i oczywistym obowiązkiem każdego rządu kraju, w którym zdarzy się akt terroru, było natychmiastowe skapitulowanie...

Co się natomiast tyczy rządu rosyjskiego, to odnieść można wręcz wrażenie, że jedyną decyzją, którą mógłby on podjąć, a która byłaby satysfakcjonująca dla Polaków, byłoby ogłoszenie rozwiązania własnego państwa i wezwanie rodaków do zbiorowego samobójstwa. Wtedy nad Wisłą wszyscy byliby ucieszeni. Ale nawet i to zapewne stałoby się pretekstem do komentarzy o rosyjskich autodestrukcyjnych tradycjach, o dopełnianiu dzieła Dzierżyńskiego i Stalina…

Nie idzie tylko o Osetię i Biesłan. Większość naszych mediów jest bardzo konsekwentna w takim konstruowaniu kluczowych informacji o sprawach rosyjskich, które de facto oszukuje odbiorcę poprzez przemilczenie bardzo istotnych – a niepasujących do antyrosyjskiej ideologii – aspektów sprawy.

Tak jest również z kolejnymi odsłonami sprawy Katynia. Skrupulatnie relacjonowane i nagłaśniane są kolejne prawne związane z tą zbrodnią kontrowersje. Przy czym przez przemilczenie albo radykalne zminimalizowanie informacji backgroundowych polski widz i czytelnik może łatwo odnieść wrażenie, że władze rosyjskie albo dotąd nie ujawniły prawdy o tej zbrodni, albo wręcz szczycą się nią. Że nie wydały nam kluczowych (i do tego czasu tajnych) dokumentów. Że Borys Jelcyn nigdy nie wypowiedział słowa „przepraszam”.

Kiedy więc czytam słowa wpływowego doradcy Putina Gleba Pawłowskiego – który na pytanie dziennikarza „Rz”: „Czy komisja spraw trudnych ma szansę na uregulowanie zgrzytów w ocenie wydarzeń historycznych takich jak Katyń?” odpowiada: „Dla mnie sam fakt, że Katyń kwalifikuje się do spraw trudnych, jest rzeczą nienormalną. Ta sprawa jest przejrzysta jak szkło. Istnieje kompletna dokumentacja świadcząca o tym, że ta zbrodnia była skutkiem konkretnej decyzji władz radzieckich, niemającej uzasadnienia ani z punktu widzenia sytuacji wojennej, ani politycznej, ani żadnej innej. Nawet nie wiem, o czym tu można dyskutować. Trzeba otworzyć archiwa” – mam wrażenie zetknięcia z normalnością. Wrażenie, którego niestety nie odnoszę, gdy chłonę wiele dotyczących Rosji polskich medialnych materiałów informacyjnych i publicystycznych.

Wiele z nich, w tym zwłaszcza dotyczące Katynia, zarówno poziomem intelektualnym, jak i pod względem etyczno-wrażliwościowym przypominają mi natomiast jerozolimski dowcip z czasu podróży Lecha Wałesy do Izraela. Oto dialog dwóch komików:

– Słyszałeś? Przyjeżdża prezydent Polaków.

– Powinien przeprosić.

– On już przeprosił.

– To niech przeprosi drugi raz.

– On już przeprosił drugi raz.

– To może wracać do siebie!

Znów – oczywiście, w kwestiach okołokatyńskich istnieją kontrowersje, istnieją elementy sabotażu ze strony rosyjskiej. Rzecz jednak w proporcjach. Te problemy, które są obecnie, mają się nijak do ogromu wspólnych dokonań, które znakomita większość polskich dziennikarzy i komentatorów woli konsekwentnie przemilczać albo lekceważyć.

Polskie myślenie o Rosji przepojone jest nie tylko hipokryzją i wrogością. Również poczuciem wyższości. Wyższości o charakterze cywilizacyjnym.

Cywilizacyjnym, jeśli nie rasowym. O tym, że Rosjanie są godni pogardy, bo, cytuję, „tam po każdym najeździe mongolskim każda Ruska z brzuchem chodziła”, zostałem poinformowany po raz pierwszy, gdy miałem lat 14, i od tego momentu co jakiś czas słyszę kolejne warianty tej mantry. Oczywiście, słyszę, a nie czytam, no bo przecież pilnujemy się, świat nie lubi takiego języka. Ale my wiemy swoje….

Zostając jednak na „bezpiecznym” gruncie naszej wyższości cywilizacyjnej, trzeba stwierdzić, że jakoś poza nami nie dostrzega jej nikt. Co jest przyczyną naszej silnej frustracji, którą rekompensujemy sobie jeszcze większą dozą pogardy.

Charakterystyczne przy tym, że wyznawcy ideologii polskiej wyższości cywilizacyjnej z reguły nie mają pojęcia o podstawowych faktach, które należałoby wziąć pod uwagę, stawiając tak radykalną tezę. Ilu polskich komentatorów wie na przykład, że już w pierwszej połowie XVII wieku Moskwa liczyła co najmniej tylu mieszkańców, ilu ówczesny Kraków, Warszawa i Gdańsk razem wzięte?

Co i nie dziwi, jeśli przypomnimy, że już znacznie wcześniej, w 1580 roku, gdy Batory wyprawił się pod Psków, sekretarz królewski, ksiądz Jan Piotrowski, na widok tego miasta (bynajmniej nie stolicy carstwa moskiewskiego…) wykrzyknął: „O Jezu! toć wielkiego coś, niby drugi Paryż!”. „Miasto bardzo wielkie – zapisał – w Polsce takiego nie mamy, murem otoczone wszystko, cerkwie jako las gęste, a świetne stoją, wszystkie murowane!”.

Oczywiście nie piszę tego, by stawiać tezę odwrotną, a przy tym absurdalną – o rzekomej wyższości cywilizacyjnej Rosjan nad Polakami. Moja teza jest skromniejsza – otóż z wyższością (i niższością) cywilizacyjną kogokolwiek nad kimkolwiek lepiej ostrożnie. Łatwo nie tylko kogoś skrzywdzić, ale i się ośmieszyć.