Nadchodzi czas polityki jagiellońskiej, bo pozycja Polski w Unii Europejskiej zależy od tego, jak współpracujemy z sąsiadami, rozwój zaś związany jest z wykorzystaniem naszych zasobów oraz z perspektywą rozszerzenia UE. W odniesieniu do kilku regionów Polski wręcz trudno sobie wyobrazić ich sensowną modernizację przy założeniu, że granica Unii na zawsze pozostanie na Bugu. Jak powiedzieć mieszkańcom Rzeszowa czy Chełma: przepraszamy, ale zawsze będziecie mieszkali w cieniu muru Europy z wszystkimi tego konsekwencjami?

Polityka jagiellońska może być odczytana jako próba odpowiedzi na te wyzwania, a wysiłki, by unieważnić tę tradycję akurat teraz, są jedynie nerwową polemiką z koncepcjami Lecha Kaczyńskiego. Towarzyszy im swoisty nihilizm idei, który można streścić tak: najpierw zdezawuujemy politykę poprzedników, a potem pomyślimy co dalej.

Czy duże państwo stać na naderwanie ciągłości polityki zagranicznej? Do tego konieczne byłoby rytualne zerwanie z tradycją Jerzego Giedroycia, pogrzeb idei, która wyznaczała standard polskiej polityki zagranicznej przez lata; ostatnio autorski nekrolog Giedroyciowi wystawił Bartłomiej Sienkiewicz ([link=http://www.rp.pl/artykul/61991,486685_Pozegnanie_z_Giedroyciem.html" "target=_blank]„Pożegnanie z Giedroyciem”[/link], „Rz”, 29 maja 2010).

Za sprawionymi przezeń historycznymi kostiumami kryją się dwie aktualne sprawy, które wychynęły pod koniec jego tekstu. Po pierwsze, różnimy się w ocenie, na ile silna jest pozycja Polski w Unii, po drugie, na ile Polska może skorzystać na zmianach „atmosfery” w relacjach z Rosją.

Za tym, że po 2007 r. jesteśmy silniejsi w Brukseli padają kiepskie argumenty: sprawa CO2, której finał nie był – jak się okazało – sukcesem. Także wobec kryzysu gospodarczego równie dobrze można odpowiedzieć, że rację miała opozycja, by nie spieszyć się z wchodzeniem do strefy euro, co dzisiaj powtarza Bronisław Komorowski. Ewidentne są jednak porażki. Pod znakiem zapytania pozostaje Partnerstwo Wschodnie – zwraca na to uwagę sam Sienkiewicz.

Szczytem niezgrabności były zabiegi wokół powołania europejskiej dyplomacji. Kandydaturę Catherine Ashton uzgodniono bez Polski. Późniejsze niepowodzenia rządu w budowaniu europejskiej polityki zagranicznej spowodowały, że Danuta Hübner, rok temu jedynka na liście PO w wyborach do PE, przywołała fakt, że w nowej służbie potrzebni są przedstawiciele Polski o odpowiednim doświadczeniu i pozycji, jakby dostrzegła ryzyko, że tak się nie stanie.

W sprawie budowy sieci połączeń gazowych w Europie Polska poniosła klęskę i nikt nie spróbował nawet wymienić jej na korzyści w innych dziedzinach. W kluczowych problemach: statusu prawnego zbrodni katyńskiej, bezpieczeństwa energetycznego i używania przez Polskę nowoczesnych systemów obronnych (Patriot), Rosja zachowuje negatywne stanowisko; obwieszczanie przez przedstawicieli Polski, że zmieniły się relacje polsko-rosyjskie, spotkało się z ciszą po stronie Moskwy.

Sprawdzianem elity w Polsce powinien być nie dobry PR – a potem opinia paryskich czy berlińskich dzienników, lecz zdolność do współorganizowania przestrzeni politycznej Europy Środkowej. Ta umiejętność decyduje o naszej podmiotowości; gdy środkowoeuropejscy partnerzy obserwują, że Warszawa każdy krok najpierw konsultuje na europejskich salonach, to sami znajdują telefony do unijnych stolic. Lecz gdyby w raportach dyplomatów przeczytali, że w Berlinie czy Paryżu ktoś pyta o zdanie Warszawy, woleliby, żeby ustalenia w sprawach regionu przygotowywać wspólnie.

[srodtytul]Nowa szansa jagiellońska[/srodtytul]

Mniejsze zainteresowanie sąsiadów Warszawą to wynik obserwacji, jak niestała po 2007 r. okazała się polityka wobec Czech i Litwy, nie wspominając o Mołdawii, jak kruszało polskie stanowisko w sprawach rozszerzenia na Wschód czy tranzytu gazu. Tutaj tkwi szkopuł. Na relacje Rosji z Ukrainą mamy mniejszy wpływ niż na własne z Wilnem czy Pragą.

Tymczasem ostatnie trzy lata to czas regresu w tych kontaktach. Litwa spogląda ku Szwecji także dlatego, że Polska Tuska straciła status interesującego partnera. To nie idea Giedroycia zawiniła, ale pośpiech w kleceniu „ocieplania” z Moskwą i kompleksów, że poważnymi sojusznikami mogą być dla nas tylko duzi oraz że nie mamy im wiele do zaproponowania, nie mamy atrakcyjnego posagu.

Dynastia Jagiellonów uzupełniła piastowski posag (związek z zachodnim chrześcijaństwem i „system naczyń połączonych” ze stolicami Europy) o dwa składniki: środkowoeuropejski, czyli sieć związków pomiędzy Krakowem, Pragą i Budą, oraz w konsekwencji wschodni – oddziaływanie na Wielkie Księstwo Litewskie. Polska Jagiellonów była wówczas najlepszym projektem integracyjnym – opierała się na polityce (dzisiaj powiedzielibyśmy soft power), a nie przemocy. Miała i wady – układanie środkowoeuropejskich puzzli nie było łatwe ani za Jagiellonów, ani za Habsburgów, ani po 1918 r.

Otóż po Jagielle dziedziczymy fundament polityczny Europy Środkowej, jej tożsamości i powiązań. Czas Jagiellonów zapisał się dla Polski jako złoty wiek – jak mało kiedy politycy potrafili wówczas skorzystać z zasobów państwa (monarchii), ale też świadomie wyzyskać koniunkturę. W późnym średniowieczu nasze kraje, skorzystawszy wcześniej z doświadczeń niemieckich wzorów ustroju wsi i miast, mogły już używać swojego potencjału i stanąć na własnych nogach, wytwarzać oryginalne wzorce postępowania. Zaskakująco podobnie kilkaset lat później, w pierwszej fazie transformacji, postkomunistycznym krajom Europy dobrze posłużyły sprawdzone wzory z Zachodu; jednak nadszedł czas, by proponować własne modele.

Najlepszy moment Grupy Wyszehradzkiej kojarzy się też z tym, że po 1989 r. trudno było nawiązywać do środkowoeuropejskich tradycji m.in. dlatego, że pomiędzy kraje wkradała się rywalizacja w procesie negocjacji i budowania pozycji w UE; z powodu chybotliwości sceny politycznej w niektórych z krajów partie reform przegrywały wybory.

Dzisiaj – w epoce nowej szansy jagiellońskiej – kwestie te straciły znaczenie. Szczególnie, że tak jak w średniowieczu możemy mówić o skorzystaniu ze swego rodzaju premii zapóźnienia. Gdy na Zachodzie podczas wojny stuletniej kraje Walezjuszy i Plantagenetów uruchomiły przeciw sobie potencjał dopiero co scentralizowanych monarchii, nasz region odcinał kupony od niedostosowania do tego, co zdawać się mogło wówczas postępowe, korzystał ze względnego pokoju w unikających centralizacji państwach Jagiellonów.

Podobnie było z gospodarką regionu, o ile nie doświadczył barier fundujących regres dojrzalszemu zachodniemu średniowieczu. To, że dzisiaj nie dotarło do nas wiele regulacji, sprzyja inwestowaniu. Do wykorzystania dóbr naturalnych potrzeba było w średniowieczu kapitału i umiejętności. Dlatego dopiero u schyłku epoki skorzystano z nich: w Czechach wydobywano srebro, na Węgrzech złoto, a w Polsce ołów i sól.

Także dzisiaj szansą regionu powinno być uruchomienie zasobów. Może będą nimi łupki gazonośne, źródła geotermalne, nowocześnie wykorzystany węgiel? Ale podobnie jak pod koniec średniowiecza największy skarb regionu tkwi w budzącym się potencjale ludzkim. Tylko w Polsce po 1989 r. wskaźnik ukończenia przez absolwentów wyższych studiów wzrósł o 680 proc. (z 56 tys. do 384 tys. w 2004 r.).

Bez używania zasobów kraju Polska staje się panną bez posagu z wizji Władysława Bartoszewskiego, która ugania się za amantami (szuka akceptacji) po Europie. Brak aktywności w regionie rodzi konieczność opierania się na sojuszach niepewnych i czasowych. To w istocie ten sam zwodniczy koncept, który Radosław Sikorski określił jako powrót do głównego nurtu. Trudno go pogodzić z ideą polityki jagiellońskiej, która oprócz zasady aktywności, wyzyskiwania na swoją korzyść czasu kryzysów i własnych możliwości oraz uczestnictwa w obiegu kulturowym renesansu – także za cenę sporów z innymi potęgami. To wtedy ukształtował się kompas polskich interesów europejskich; podstawowe punkty odniesienia to działanie w regionie i relacje z głównymi graczami na Zachodzie.

[srodtytul]Wpatrzeni w brwi cara[/srodtytul]

Obserwowanie układu brwi cara i pisanie o tym esejów to pomysł dla Polski, który pochodzi od Katarzyny II. To polityka, której patronką staje się Telimena z „Pana Tadeusza”, która spogląda na swój jedyny punkt odniesienia – Petersburg. Jeśli założymy, że Unia jest atrakcyjną propozycją polityczną, to dlaczego nie miałaby się sprawdzić koncepcja Giedroycia, by receptą na pożądane zbliżenie z Moskwą były rozwój i bezpieczeństwo innych krajów na Wschodzie (rozszerzenie).

Możemy w tym względzie wpłynąć na rzeczywistość na tyle, na ile znaczymy coś w Unii, a to wynika m.in. z pozycji w regionie. Żadna polityka Wiktora Janukowycza nie zwalnia polskiego rządu z robienia tego, co teraz się da: poważnego potraktowania Partnerstwa Wschodniego, zniesienia wiz dla Ukraińców, bo to zbliża do Unii; potem zabiegów o to samo dla Rosjan.

Kryzysowe zamieszanie tworzy lukę, z której warto skorzystać. Grozi nam „Europa dwóch prędkości”. Symptomy kryzysu na Zachodzie oznaczają, że albo powstanie w środkowej Europie nowe, luźno skoordynowane (jagiellońskie) centrum, które weźmie realną współodpowiedzialność za rozwój i popychanie rozszerzenia UE na Wschodzie, albo grozi nam wtórny podział Europy lub, jeszcze gorzej, wzmocnią się już widoczne nacjonalizmy i projekt europejski może zostać zakwestionowany.

Bogatych państw Unii nie będzie niebawem stać na proste utrzymywanie uboższych lub, co gorsza, opinia publiczna w krajach takich jak Niemcy zakwestionuje dotowanie biednych. Także dlatego kończy się czas lekkiej polityki w Europie i pomysł jagielloński właśnie dzisiaj ma szansę być dobrze przyjęty przez otwarte głowy na Zachodzie. Także poprzez konkurencyjność produkcji w wybranych dziedzinach byłby punktem odniesienia dla Niemiec. Zignorowanie chwili i szans, które daje nasz region, doprowadzi do prowincjonalizacji Polski jako państwa granicznego Unii.

[srodtytul]Gra z mniejszymi[/srodtytul]

Decyzja Victora Orbana, by w pierwszą podróż zagraniczną przylecieć do Warszawy, ma szansę przynieść nowe otwarcie. Zamiast odmieniania słowa „sukces” i tolerowania plotek o antyeuropejskich poglądach opozycji w Polsce, rząd mógłby się włączyć w tworzenie konstelacji opartej o rządzący w Czechach ODS (w Parlamencie Europejskim w jednej rodzinie z PiS) i decydujący na Węgrzech Fidesz (w PE z PO, a jego koalicjant w dobrych relacjach z PiS).

Od szczytu energetycznego na Wawelu w 2007 roku Lech Kaczyński nie mógł liczyć na współpracę PO w konstruowaniu regionalnych aliansów; współdziałanie zostało mu wypowiedziane w Sejmie w dniu rozpoczęcia krakowskiego spotkania. Dzisiejsza opozycja popiera program reintegracji regionu, a Jarosław Kaczyński zaaprobowałby taki projekt jako prezydent. Ruch należy do rządu Tuska; czy padną konkrety?

Taka polityka wymaga też uznania sensu gry w drużynie z Litwą, Łotwą, Estonią, Słowacją, Rumunią, Bułgarią. Nie jest to do pogodzenia z kpinami byłego ministra spraw zagranicznych z państw, na których głosie w UE powinno nam zależeć. Kiedy trzeba będzie opowiedzieć się za którymś z aliantów, na przeszkodzie stanie polityka głównego nurtu.

Razem i nie w oparciu o postkomunistyczną przeszłość, lecz dobrą tradycję i zasoby ludzkie oraz inwestycje w infrastrukturę możemy stać się konkurencyjnymi partnerami wobec innych państw UE. Tylko pod takim warunkiem dojdzie do rozszerzenia Unii o Ukrainę czy Mołdawię. Tylko w takim razie zrównoważyć można relacje z Rosją bez ryzyka jej antagonizowania.