Romantyzm chłonięty przez skórę

Podobnie jak nauczycielka historii z podstawówki przy ulicy Polnej. Drobna, trochę kostyczna kobieta, która pod białą rękawiczką skrywała rękę spaloną w czasie powstania. Przy niektórych tematach nie używała podręczników. Brzydziła się kłamstwem i podwójną moralnością. Widziała, jak pod gruzami zginął jej przyjaciel. Kiedyś nam powiedziała, że od tamtej pory już niczego się nie bała. Moja nauczycielka historii nie przejmowała się, że uczy w śródmiejskiej szkole, do której chodziło sporo dzieci partyjnych notabli. Po latach się zastanawiałam, jak to się stało, że po tych lekcjach o współczesnej historii nikt na nią nigdy nie doniósł.

Moje pokolenie czytało Kamińskiego i Białoszewskiego, oglądało „Kanał” Wajdy. Rosłam w czasie, kiedy wojna wracała jeszcze w rozmowach. Matka opowiadała mi o dziewczynach z pensji Platerki, wychuchanych panienkach, idących do walki jak „kamienie przez Boga rzucane na szaniec”, o Szarych Szeregach i swojej serdecznej przyjaciółce Teresce, która z więzienia na Pawiaku wyszła z odbitymi płucami i gruźlicą. Gdy tylko miała trochę siły, darła prześcieradła na bandaże, szyła mundury i opaski. Bo było już powstanie. Umarła kilka miesięcy później. Jako dziecko chodziłam z matką na grób Tereski na Powązkach. Jest tam wygrawerowany na płycie napis: „Ciężka, ach jakże ciężka cierniowa korona. Jej ból szarpiący skronie, Warszawo, ty znasz”. Fragment wiersza Tereski.

Tuż obok była inna mogiła – chłopaka, którego ona, 14-letnia, torturowana i katowana przez gestapo, wydała. Czasem spotykałyśmy tam starszą panią. Na widok mojej matki wzruszała się. Mówiła do niej „Basiuniu...”, potrafiła ją, jak dzieciaka, pogłaskać po głowie. Jakby chciała cofnąć czas. I zawsze zapalała lampki na obu grobach.

Były momenty, gdy odcinałam się od tej martyrologii, żartowałam: „Tak, tak, znam te opowieści: z rozwianymi włosami i butelką benzyny na czołgi żelazne”. Ale przecież nie wyobrażałam sobie, żeby 1 sierpnia nie pójść na Powązki. Były lata, gdy nad cmentarzem latały helikoptery, a ludzie w milczeniu wyciągali w górę ręce z palcami ułożonymi w literę „V”, były i takie, gdy politycy próbowali wykorzystać ten dzień dla swoich celów. Ale nie zmieniały się werble rozdzierające skwarne, duszne powietrze, lampki zapalane przy prostych, brzozowych krzyżach z tabliczkami „Żył 13, 12, 15 lat...” może tylko z czasem coraz mniej było tych starszych kobiet, które o godzinie W, na dźwięk syreny, stawały na baczność, piękniejąc i prężąc się jak młode dziewczyny w szarych, harcerskich mundurach.

Potem, chyba od drugiego roku życia, ciągnęłam na ten cmentarz mojego syna, wychowanego już na klockach lego, G.I. Joe, transformerach i jajkach z niespodzianką. Żeby położył na grobie dziadka pęk biało-czerwonych goździków, poczuł zapach dymu z płonących zniczy, zobaczył czerwoną łunę nad kwaterami „Zośki” czy „Parasola” i tłumy ludzi, którzy przy pomniku Gloria Victis – Chwała Zwyciężonym potrafią złożyć hołd przegranym. Żeby kiedyś wiedział, że Powstanie Warszawskie to nie tylko suche dyskusje historyków o celowości i ofiarach tego zrywu. Żeby inaczej pomyślał o wyświechtanym i ośmieszonym słowie patriotyzm. Choćby przez chwilę przez własną skórę wchłaniał w siebie ten głupi polski romantyzm, tak cholernie nieprzystający do dzisiejszych czasów wyznaczanych przez zasady korporacyjnej konkurencji i wakacje pod palmami.

O tym myślałam, zastanawiając się, czy warto dzisiaj robić film o powstaniu. I może jeszcze o jednym. Moja matka powiedziała mi kiedyś, że nigdy w życiu nie czuła się tak wolna jak podczas tamtych 63 dni.