Późni przedsiedleńcy utracili nieruchomości

Czy wszyscy tzw. późni przesiedleńcy wyjeżdżający do Niemiec utracili nieruchomości w Polsce – pyta Sąd Najwyższy jego pierwszy prezes  Stanisław Dąbrowski. – Czy tylko ci, którzy władali nieruchomościami pod koniec wojny?

Kogo to dotyczy

Pytanie jest istotne dla roszczeń tzw. późnych przesiedleńców i procesów o odzyskanie działek bądź budynków, zwłaszcza na Mazurach. Większość z nich to spadkobiercy byłych obywateli Niemiec, jak choćby Agnes Trawny.

Chodzi o tzw. autochtonów (do końca wojny obywateli Rzeszy niemieckiej), właścicieli nieruchomości na Ziemiach Odzyskanych, którzy po wojnie zachowali własność, bo uzyskali stwierdzenie narodowości polskiej i nabyli polskie obywatelstwo.

Po 1956 r. wielu z nich wyjeżdżało do Niemiec m.in. w ramach tzw. akcji łączenia rodzin. Kwestie własności zostawianych nieruchomości regulował art. 38 ust. 3 ustawy z 14 lipca 1961 r. o gospodarce terenami w miastach i osiedlach. Stanowi on, że nieruchomości przechodzą z mocy samego prawa na własność państwa, jeżeli osoby te w związku z wyjazdem utraciły obywatelstwo polskie. W latach 1956 – 1984 do RFN wyjechało ponad 600 tys. osób, a do NRD kilkadziesiąt tysięcy. Nikt nie policzył, ilu z nich to spadkobiercy, ale chyba większość, gdyż pierwsze pokolenie czuło się Polakami, a przynajmniej np. Mazurami. I właśnie tej drugiej grupy dotyczy pytanie prezesa SN.

Czy spadkobierców dotyczą owe rygory nacjonalizacyjno-przesiedleńcze? Prezes Dąbrowski wskazuje na rozbieżną wykładnię i spory w nauce prawa odnośnie do art. 38 ust. 3 powołanej wyżej ustawy.

Dotychczasowe orzecznictwo

Z jednej strony jest kilka orzeczeń SN, w szczególności w sprawie Trawny (z 20 czerwca 2002 r., sygn. IV CK 304/05), w którym SN stwierdza, że utrata własności nieruchomości, o której mówi art. 38 ust. 3, dotyczy tylko osób, które zachowały własność nieruchomości należących do nich w czasie wojny, a następnie wyjechały. Nie dotyczy zaś ich spadkobierców. Przeciwnicy tego stanowiska wskazują, że sytuacja prawna spadkobiercy nie może być lepsza niż spadkodawcy, i nie po to 15 lat po wojnie uregulowano te kwestie, by dotyczyły tylko osób, które dysponowały nieruchomościami w czasie wojny.

– Moim zdaniem, jeśli pierwszy powojenny właściciel został w Polsce, to państwo nie przejęło nieruchomości, choćby spadkobiercy wyjechali – wskazuje adwokat Roman Nowosielski.

Innego zdania jest prof. Aurelia Nowicka z Uniwersytetu Adama Mickiewicza.

– Uważam, że art. 38 ust. 3 dotyczy także spadkobierców, gdyż jego rygory, łącznie z utratą własności, dotyczyły ochrony konkretnej kategorii mienia: poniemieckiego, a wtórnie tylko osób właścicieli.

sygnatura akt: III CZP 88/11

Żydzi nie tracili własności

Przy roszczeniach późnych przesiedleńców do Niemiec pojawiają się pytania o status roszczeń obywateli polskich pochodzenia żydowskiego, którzy nieraz przymusowo opuszczali Polskę. Ich szanse na odzyskanie mienia są większe, a w zasadzie takie jak Polaków. Wobec nich nie wydano bowiem aktu wywłaszczeniowego (byli ofiarami) jak wobec obywateli niemieckich, który objął późnych przesiedleńców. W praktyce, zwłaszcza w 1968 r., wyjeżdżający Żydzi tracili np. prawo do mieszkania kwaterunkowego czy spółdzielczego, ale takie rygory dotyczyły także Polaków. Jeśli zatem Żyd czy osoba pochodzenia żydowskiego, niezależnie od obywatelstwa, wykaże, że jest spadkobiercą właściciela pozostawionej w Polsce nieruchomości, to jeśli jej ktoś nie zasiedział, odzyska ją.