Słów kilka o procesach stulecia

Co więcej, samo prowadzenie postępowań o stwierdzenie nabycia spadku po osobie, która była obca, bywa dość karkołomne. Albowiem w takich sprawach uczestnicy postępowania muszą poszukiwać spadkobierców, których często w ogóle nie znają. Gdy po kilku, a czasem nawet kilkunastu miesiącach poszukiwań uda się takich ustalić, zdarza się, że poszukiwany staje przed sądem i informuje, że w ogóle nie wie, po co jest wzywany, bo w sprawie nie ma nic do dodania. Skoro daleka zmarła krewna sporządziła testament notarialny i zapisała cały majątek na rzecz osoby X, to pozostaje mu to uszanować. Co nie zmienia postaci rzeczy, że taki „niezadowolony" został przez ustawodawcę i sąd potraktowany z honorami, bo specjalnie dla niego zawieszono główne postępowanie i poszukiwano go z pełną determinacją przez kilka, a nawet więcej miesięcy.

Co na to Sąd Najwyższy?

W 2010 r. Sąd Najwyższy wydał uchwałę w składzie siedmiu sędziów, mającą moc zasady prawnej, która otwarła drogę do usprawnienia postępowań nieprocesowych (III CZP 112/09). Stwierdził w niej, że „niewzięcie przez zainteresowanego udziału w sprawie rozpoznawanej w postępowaniu nieprocesowym nie powoduje nieważności postępowania". Jednocześnie Sąd Najwyższy zauważył w uzasadnieniu, że istotą postępowań nieprocesowych jest to, że ustalenie w nich wszystkich uczestników i wezwanie ich do udziału w sprawie często bywa niemożliwe, innym razem bardzo utrudnione. Tak więc stosowanie rygoru nieważności ze względu na nieobecność osoby potencjalnie zainteresowanej stanowiłoby „poważne zagrożenie dla stabilności i pewności orzeczeń". Ze stanowiskiem Sądu Najwyższego pozostaje mi się zgodzić, choć stwierdzam, że nie zawsze jest ono stosowane przez sądy orzekające w sposób, który prowadziłby do usprawnienia postępowań. Niektóre przyjmują, że orzeczenie to adresowane jest do sądów odwoławczych (jako orzeczenie ratujące zapadłe już rozstrzygnięcie); nie zwalnia ono jednak sądu pierwszej instancji z obowiązku zmuszenia uczestników postępowania do poszukiwania następców prawnych zmarłego, co tradycyjnie odbywa się poprzez zawieszenie postępowania.

Opisany problem nie jest błahy i wymaga pilnej interwencji ustawodawcy. Bez wątpienia każdy powinien mieć zagwarantowane prawo do wzięcia udziału w sprawie, która go dotyczy. Nie wszystkie prawa można jednak realizować w sposób bezrefleksyjny i bezwzględny. A popadanie w skrajność nigdy nie służy sprawie. Należy pamiętać, że na drugim biegunie pozostaje zdecydowanie silniejsze, w dodatku zagwarantowane konstytucją prawo obywatela do sądu. To ostatnie – moim zdaniem – należy rozumieć nie tylko jako techniczną możliwość wytoczenia powództwa, ale przede wszystkim jako możliwość doczekania się zakończenia sprawy w rozsądnym terminie. W przeciwnym razie prawo to pozostanie martwym zapisem na kartach ustawy zasadniczej. Należy uznać za złe przepisy, zgodnie z którymi w razie śmierci sąd musi zawsze i za wszelką cenę zawiesić postępowanie, choćby ceną tą miało być przewlekanie prowadzonych spraw, a w skrajnych przypadkach niewydanie orzeczenia.

Osobiście uważam, że to nie uczestnicy postępowań powinni poszukiwać spadkobierców (potencjalnych zainteresowanych sprawą), tym bardzie że często ich nie znają, ale owi spadkobiercy powinni interesować się sprawami spadkodawcy. Pojawia się pytanie, czy nie należałoby stworzyć centralnego rejestru, do którego wpisywane byłyby osoby zmarłe w trakcie postępowań sądowych, tak aby spadkobiercom dać możliwość szybkiego ustalenia spraw, do których powinni przystąpić. I jednocześnie zredukować do rozsądnego minimum praktykę zawieszania spraw za wszelką cenę.

Obecne przepisy godzą nie tylko w interesy obywateli, ale także w wizerunek wymiaru sprawiedliwości. Tylko pełnomocnik jest w stanie zaobserwować, jak negatywne emocje budzi kolejne postanowienie w przedmiocie zawieszenia. Uczestnicy nie rozumieją, dlaczego sądy latami nie rozpoznają ich spraw. Nie raz, nie dwa daje się słyszeć, że sprawa trwa tak długo, „bo pełnomocnik sobie nie radzi", ewentualnie dlatego, że „sędzia pozostaje w zmowie z przeciwnikiem procesowym i złośliwie uniemożliwia wydanie orzeczenia". I sama nie wiem, co bywa trudniejsze: czy doprowadzenie do podjęcia zawieszonego po raz kolejny postępowania, czy też wytłumaczenie klientowi, że zawieszenie nie jest kwestią złośliwości sądu, ale złego prawa.

Autorka jest radcą prawnym z Krakowa, prowadzi blog historyczno-obyczajowy www.lisak.net.pl/blog