Ochrona świadka w prawie karnym: Oskarżony już nie wystraszy świadka

Ustawa o ochronie pokrzywdzonego i świadka jest jednym z najważniejszych aktów prawnych, których przyjęcie zadeklarował minister Marek Biernacki. Jak sam przyznał w jednym z wywiadów, pomysł przygotowania ustawy narodził się, gdy kierował pracami sejmowej komisji śledczej zajmującej się sprawą porwania i śmierci Krzysztofa Olewnika. Ze względu na znaczenie dla środowiska prawniczego oraz nowatorski charakter opracowanej pod nadzorem ministra sprawiedliwości regulacji warto przyjrzeć się proponowanym przepisom i ich założeniom.

W Polsce nie ma kompleksowego aktu prawnego mającego chronić świadka, pokrzywdzonego i innych uczestników postępowania karnego lub karnoskarbowego, gdy zagrożone  jest ich życie lub zdrowie po zeznaniach lub wyjaśnieniach obciążających sprawcę przestępstwa, powodujących ryzyko ich zastraszenia lub odwetu lub z powodu  z samego uczestnictwa w postępowaniu karnym. System wsparcia i ochrony odnosi się przede wszystkim do świadka koronnego, a więc skruszonego przestępcy (ustawa z 25 czerwca 1997 r. o świadku koronnym  DzU z 2007 r. nr 36, poz. 232 z późn. zm.). Przewidziane w nim środki są jednak niedostępne dla uczciwego obywatela będącego świadkiem przestępstwa. Ustawa o ochronie pokrzywdzonego i świadka ma wypełnić istniejącą lukę.

W opinii wielu przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości taka zmiana jest pilnie potrzebna. Świadkowie zapewniają bowiem blisko 90 proc. informacji stanowiących podstawę wydawanych decyzji procesowych. Tymczasem liczba osób skazywanych co roku z art. 245 kodeksu karnego (wywieranie wpływu na świadka, którego celem jest wyeliminowanie potencjalnie obciążających dowodów) oscyluje wokół pół tysiąca osób (można podejrzewać też, że wiele tych przestępstw nie zostało ujawnionych). Potrzeba ta wzrasta ponadto w związku z oczekiwanym wejściem w życie nowelizacji kodeksu postępowania karnego, która rozszerzyła stosowanie zasady kontradyktoryjności postępowania i nadała większą rangę zeznaniom świadka składanym przed sądem.

Przedstawiciele środowiska adwokackiego zwracali uwagę na potrzebę zwiększenia ochrony zwykłego świadka. Jak wskazał adwokat Maciej Bednarkiewicz, „świadek przed sądem w obecności oskarżonych rozpoczyna zeznania od podania  szczegółowych danych  na swój temat: imię, nazwisko, adres, imiona rodziców. Nawet jeśli potem pojawi się jakieś zagrożenie, nie ma mowy o ich ukryciu". Jak wskazują przedstawiciele adwokatury, bezpieczny świadek może zechcieć mówić więcej niż przestraszony, a ryzyko zastraszenia istnieje w szczególności w sprawach z udziałem przemocy, z udziałem gangów.

Świadek znany  tylko z nazwiska

Przechodząc do proponowanych rozwiązań projektowanej ustawy, na pierwszym miejscu należy wskazać wprowadzenie zasady poufności danych świadka. W związku z powyższym proponuje się zmianę przepisu art. 148 k.p.k. i art. 191 k.p.k., która ma na celu doprowadzenie do anonimizacji danych osób przesłuchiwanych w postępowaniu karnym – dotyczy to nie tylko pokrzywdzonych i świadków, ale także  biegłych oraz oskarżonych. Anonimizacja polega na tym, że w protokole przesłuchania nie zostaną zamieszczone dane o miejscu zamieszkania oraz miejscu pracy osób biorących   udział w czynności.  Zostaną one zamieszczone w załączniku do wyłącznej wiadomości organu prowadzącego postępowanie, aby uniemożliwić do nich dostęp oskarżonemu. Anonimizacji zatem nie będą podlegać tylko imię i nazwisko świadka. Zmiana ta w znaczny sposób ograniczy ryzyko zastraszania świadka czy pokrzywdzonego tak charakterystycznego np. w przestępstwie stalkingu. Przykładowo często zdarzało się, że mimo wszczęcia postępowania stalker w dalszym ciągu zastraszał swoją ofiarę w miejscu pracy czy zamieszkania, a dane te czerpał właśnie z protokołu przesłuchania pokrzywdzonego.

Projektodawca proponuje również wprowadzenie instrumentów ochrony policyjnej, takich jak ochrona na czas czynności procesowej, ochrona osobista, pomoc w zmianie miejsca pobytu lub zatrudnienia i możliwa pomoc finansowa na zaspokojenie podstawowych potrzeb życiowych lub uzyskanie świadczeń opieki zdrowotnej. Środki te mogą być zastosowane w postępowaniu karnym i karnoskarbowym, wobec biorących w nich udział pokrzywdzonego lub świadka i osoby podejrzanej, oskarżonego czy skazanego oraz osoby im najbliższej w rozumieniu przepisów k.k. lub nawet innych osób, niewezwanych lub nieprzesłuchanych w charakterze świadka, w sytuacji zagrożenia życia lub zdrowia osoby, której wniosek dotyczy.

O ile sama ochrona na czas czynności procesowej należeć będzie do środków podstawowych, dostępnych w każdej sprawie, o tyle pozostałe wymienione środki będą zaawansowane i   dostępne w sprawach poważnych, powodujących realne zagrożenie dla świadka lub pokrzywdzonego. Za takie uznać należy sprawy, w których rozpoznanie w pierwszej instancji należy do właściwości sądu okręgowego, zgodnie z przepisem art. 25 k.p.k. (tj. sprawy o zbrodnie, najpoważniejsze występki czy sprawy o szczególnej wadze lub zawiłości) czy w szczególnych innych przypadkach, np. uzasadnionych agresywną postawą oskarżonego i stwarzanym przez niego zagrożeniem.

Zgodnie z projektowaną ustawą ochrona na czas czynności procesowej polega na obecności policjantów w pobliżu osoby chronionej w trakcie czynności procesowej z jej udziałem, w drodze do miejsca przeprowadzenia czynności lub w drodze powrotnej.

W sądzie i poza nim

Do środków ochrony o charakterze zaawansowanym zaliczyć należy przede wszystkim ochronę osobistą, która polega na stałej lub czasowej obecności policjanta/policjantów w pobliżu osoby chronionej, czasowej obserwacji jej i otoczenia, w którym przebywa, wskazywaniu  bezpiecznego miejsca przebywania oraz czasu i sposobu przemieszczania się czy określenia zakresu, warunków i sposobu kontaktowanie się osoby chronionej z innymi.

Innym zaawansowanym środkiem przewidzianym w projekcie jest pomoc w   zmianie miejsca pobytu, która może być udzielona, gdy zachodzi konieczność długotrwałej ochrony lub po stwierdzeniu, że ochrona osobista nie jest wystarczająca do skutecznego przeciwdziałania zagrożeniu życia lub zdrowia osoby chronionej. Polega ona czynnościach o charakterze organizacyjnym lub finansowym, umożliwiających osobie chronionej pobyt w miejscu innym niż dotychczasowe poprzez (1) udostępnienie tymczasowego lokalu mieszkalnego, zapewniającego podstawowe potrzeby bytowe; (2) pomoc w wynajęciu mieszkania; (3) pomoc w przeprowadzce lub zagospodarowaniu; (4) pomoc w umieszczeniu dzieci w szkole, przedszkolu lub żłobku; (5) podejmowanie czynności niezbędnych do ochrony mieszkania i mienia pozostawionych w poprzednim miejscu pobytu; roztoczenie opieki nad pozostawioną osobą niedołężną lub chorą, którą osoba chroniona się opiekowała; załatwienie innych ważnych spraw życiowych.

Kolejnym tego rodzaju środkiem jest pomoc w   zmianie miejsca zatrudnienia, która może być udzielona, jeżeli zagrożenie życia lub zdrowia osoby chronionej jest związane z dotychczasowym miejscem zatrudnienia oraz w razie konieczności zapewnienia źródła utrzymania osobie chronionej, która zmieniła miejsce pobytu. Polega ona na uzyskiwaniu i przekazywaniu informacji o możliwościach zatrudnienia, umożliwieniu uzyskania nowych kwalifikacji lub podniesieniu poziomu wykształcenia.

Należy wskazać, że w razie zastosowania ochrony lub pomocy polegającej na zmianie miejsca pobytu komendant główny policji może zarządzić przekazywanie pod wskazany przez siebie adres przesyłek przeznaczonych dla osoby objętej ochroną czy doręczanie przesyłek przeznaczonych dla osoby objętej ochroną za pośrednictwem policjanta.

Jako jeden z ostatnich dostępnych środków w tej kategorii – pomoc finansowa w wysokości dochodów uzyskiwanych przez nią przed objęciem jej ochroną, nieprzekraczająca przeciętnego wynagrodzenia ogłaszanego przez GUS, może być przyznana osobie objętej ochroną, która nie posiada źródeł utrzymania i nie może podjąć pracy z powodu zagrożenia jej życia lub zdrowia związanego z podjęciem pracy w związku z postępowaniem karnym lub karnoskarbowym lub nie ma możliwości zatrudnienia.

Ponadto istnieje możliwość uzyskania pomocy finansowej na pokrycie kosztów uzyskania świadczeń opieki zdrowotnej dla osoby objętej ochroną w postaci zmiany miejsca pobytu.

Pomogą psycholog i policjant

Bez wątpienia najczęściej w codziennej praktyce stosowania ustawy będą wykorzystywane tzw. instrumenty miękkie (stały kontakt z funkcjonariuszem policji oraz pomoc psychologiczna).

W tym celu w komendach wojewódzkich policji powołuje się koordynatorów do spraw zapewnienia bezpieczeństwa osób występujących w procesie karnym w charakterze pokrzywdzonego lub świadka. Co wymaga podkreślenia, koordynator ten byłby dostępny w każdej sprawie. Do ich zadań należałoby zapewnienie pokrzywdzonym lub świadkom stałej informacji o przysługujących im prawach i obowiązkach, a także możliwych do zastosowania środkach ochrony i pomocy. Ponadto byliby oni zobowiązani do niezwłocznego informowania organu prowadzącego postępowanie przygotowawcze lub sądu o ujawnionych zagrożeniach pokrzywdzonych lub świadków. W wypadkach niecierpiących zwłoki inicjowaliby oni czynności zmierzające do zastosowania środków ochrony. Należy podkreślić, że dostęp do policyjnego koordynatora oraz planowane zmiany w k.p.k. wyznaczają minimalny standard ochrony i wsparcia przysługujący każdej osobie, która w związku z udziałem w postępowaniu karnym ma poczucie zagrożenia bezpieczeństwa.

Pomoc psychologiczna jako drugi instrument miękki byłaby udzielana w każdej sprawie, za zgodą osoby zainteresowanej lub na jej wniosek, gdy przemawiają za tym okoliczności ujawnione w toku postępowania, zwłaszcza zaś charakter przestępstwa będącego jego przedmiotem. Należy w tym miejscu wskazać, że środek ten może mieć szczególne znaczenie dla osób będących świadkami bezprawnych działań sprawcy, zwłaszcza łączących się ze stosowaniem przemocy.

Trzeba implementować dyrektywy

Należy w końcu nawiązać, że na proponowany kształt ustawy ma wpływ obowiązek implementacji przez Polskę dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2012/29/UE z  25 października 2012 roku ustanawiającej normy minimalne w zakresie praw, wsparcia i ochrony ofiar przestępstw, która przewiduje wprowadzenie pewnych uprawnień dla pokrzywdzonych oraz dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2011/99/UE z dnia 13 grudnia 2011 roku w sprawie europejskiego nakazu ochrony, której celem jest podniesienie standardów ochrony pokrzywdzonego w postępowaniu karnym w sytuacjach transgranicznych.

We wspomnianym zakresie projektodawca proponuje wprowadzenie do ustawy następujących instrumentów:

> ?rozszerzenie katalogu osób uprawnionych do wstąpienia w prawa zmarłego pokrzywdzonego – zmiana art. 52 k.p.k.;

> ?pouczenie pokrzywdzonego (i świadka) o z góry ustalonej zrozumiałej treści o przysługujących uprawnieniach i obowiązkach – wprowadzenie art. 300 § 3 k.p.k.;

> ?prawo do informacji o sprawie;

> ?prawo do otrzymania potwierdzenia zawiadomienia o przestępstwie i innych dokumentów, a w szczególności orzeczeń podlegających zaskarżeniu lub kończących postępowanie wraz z pisemnym tłumaczeniem;

> ?prawo do udziału osoby trzeciej w czynnościach postępowania przygotowawczego z udziałem pokrzywdzonego – wprowadzenie art. 299a k.p.k.;

> ?szczególny tryb przesłuchania (wideokonferencja lub opuszczenie sali rozpraw przez oskarżonego) pozwalający w uzasadnionych wypadkach wyeliminować bezpośredni kontakt pomiędzy pokrzywdzonym lub świadkiem a oskarżonym – nowe brzmienie art. 390 § 2 k.p.k.

Praktyka pouczeń o przysługujących prawach i obowiązkach w postępowaniu karnym wskazywała, że były one dla świadków i pokrzywdzonych, którzy nie korzystali z pomocy obrońcy i pełnomocnika, niezrozumiałe, co skutkowało iluzorycznością tychże pouczeń. Podczas nieformalnych rozmów na poziomie Rady Europejskiej wskazywano nawet na „przykład Polski", z którego należało wyciągnąć wnioski, aby nie miał on już nigdy miejsca na poziomie europejskim. W związku z powyższym w związku z implementacją dyrektywy o ochronie pokrzywdzonego wprowadzono w art. 300 § 3 k.p.k. delegację ustawową dla ministra sprawiedliwości do wydania rozporządzenia, w którym ma on określić wzory takich pouczeń, mając na względzie takie poinformowanie o treści przepisów, który umożliwi ich zrozumienie także osobie niekorzystającej z pomocy obrońcy lub pełnomocnika.

Podkreślenia wymaga również możliwość przesłuchiwania świadków w trybie wideokonferencji, rozwiązania, które funkcjonuje w k.p.k. od 2011 roku, a które w istotny sposób podnosi bezpieczeństwo oraz psychiczny komfort składanych zeznań przez świadka. Zgodnie z art. 177 § 1a k.p.k. przesłuchanie świadka może nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych umożliwiających przeprowadzenie tej czynności na odległość z jednoczesnym bezpośrednim przekazem obrazu i dźwięku. W postępowaniu przed sądem w czynności w miejscu przebywania świadka bierze udział referendarz sądowy, asystent sędziego lub urzędnik zatrudniony w sądzie, w którego okręgu świadek przebywa. Rozwiązanie to jest stosowane w wielu państwach europejskich, w Portugalii przewiduje się nawet zniekształcenie przekazywanego obrazu i dźwięku.