Joanna Banasiuk: Lekarstwo gorsze niż choroba

W Sejmie odroczono debatę nad ratyfikacją konwencji Rady Europy o zapobieganiu i przeciwdziałaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej (CAHVIO). Co prawda rząd, kierując do Sejmu wniosek ratyfikacyjny, starał się stworzyć wrażenie zakończenia dyskusji o tym dokumencie, jednak wydaje się, że jeszcze nie wszystko na temat tej konwencji zostało powiedziane i warto poświęcić zagadnieniu przeciwdziałania przemocy względem kobiet więcej uwagi niż dotychczas.

Dwojakie podejście

Przemocy nie można tolerować, w szczególności gdy jest wymierzona w słabszych. Dlatego przemoc wobec kobiet zawsze była i wciąż jeszcze jest przedmiotem społecznego potępienia i stygmatyzacji w kulturze polskiej, o czym świadczy choćby pogardliwe określenie „damski bokser". Tradycyjnie akceptowany jest – jako wyraz najwyższego oburzenia zachowaniem mężczyzny – policzek wymierzony mu przez kobietę. Jednocześnie tradycyjnie wiadomo było, że mężczyźnie nie wolno go odwzajemnić.

Najwięcej przemocy występuje w krajach, w których postrzega się ją z genderowego punktu widzenia. Potwierdza to statystyka

Nie budzi też wątpliwości fakt, że dopóki przemoc wobec kobiet istnieje, dopóty należy z nią walczyć. Jednak sukces w tej mierze jest uzależniony od właściwego rozpoznania przyczyn przemocy. W tym zakresie, spór pomiędzy zwolennikami i przeciwnikami związania Rzeczypospolitej Polskiej postanowieniami konwencji ujawnił dwojaki sposób podejścia do problemu przemocy.

Pierwszy z nich – empiryczny – uznaje przemoc za patologię życia społecznego uwarunkowaną szeregiem innych zjawisk patologicznych. Mowa tu m.in. o czynnikach obniżających samokontrolę człowieka – zwłaszcza uzależnieniach (alkoholizm, pracoholizm, narkomania, seksoholizm), rozpadzie trwałych struktur społecznych (zwłaszcza rodziny) – będących czynnikiem chroniącym przed przemocą oraz o oswajaniu z przemocą i jej banalizacji w przestrzeni publicznej. Przy tym podejściu wskazuje się dane empiryczne ilustrujące korelację pomiędzy występowaniem czynników warunkujących przemoc i przypadkami przemocy. Czynniki te determinują przemoc względem wszystkich, w największym stopniu wobec najsłabszych, dlatego też najczęściej jej ofiarą padają kobiety. Jednocześnie nie wolno zapominać, że – obok kobiet – grupami szczególnie narażonymi na akty przemocy są dzieci obu płci, osoby sędziwe obu płci czy osoby niepełnosprawne. Jak należy zatem zapobiegać i przeciwdziałać tak pojmowanej przemocy?

To rodzina i inne wspólnoty wzajemnego wsparcia i akceptacji są pierwszorzędnym czynnikiem chroniącym przed zachowaniami przemocowymi. Silne i zdrowe relacje w rodzinie są tym czynnikiem, który zapobiega wielu patologiom. Te właśnie elementy polskiej kultury, które wpajały zawsze szacunek do kobiet jako matek, żon i pań domu, pozwalają Polkom czuć się bezpiecznie. Wreszcie walka z uprzedmiotawiającym traktowaniem kobiet jako obiektu żądz oraz ochrona przed przekazem medialnym upowszechniającym i afirmującym przemoc także chroni godność kobiety.

Jednak istnieje też drugi – ideologiczny punkt widzenia. Zgodnie z nim przemoc jest immanentnym, strukturalnym składnikiem życia społecznego rozróżniającego pomiędzy męskimi i żeńskimi rolami społecznymi. Przemoc jawi się wówczas jako zjawisko uwarunkowane płcią pojmowaną jako rodzaj (gender). To społecznie skonstruowane role, zachowania i atrybuty, uznawane w danym społeczeństwie za kobiece lub męskie mają być czynnikiem generującym agresję. Tak pojmowana przemoc ma być wymierzona niemal wyłącznie w kobiety, a zróżnicowanie ról społecznych ma być elementem, historycznie utrwalanej, męskiej dominacji. Walka z tak rozumianą przemocą wymaga zatem przeciwstawienia się pojmowaniu kobiecości przez pryzmat naturalnych kobiecych ról społecznych, które określone zostają mianem stereotypów płciowych. W szczególności macierzyństwo przedstawia się jako stereotyp służący podporządkowaniu kobiety. Usprawiedliwia się „odwrotną dyskryminację" mężczyzn walką z ich dominacją i promuje wszystko, co rozmywa tożsamość kobiecości i męskości, zacierając różnice pomiędzy kobietą i mężczyzną w życiu społecznym. W skrócie – walka z tak rozumianą przemocą wymaga walki z zastaną strukturą społeczną, która (rzekomo) ma być źródłem przemocy wobec kobiet.

Nierówność ?stosunków władzy?

Kto ma rację? Czy ci, którzy uważają, że silna, tradycyjna rodzina, wolna od uzależnień i nałogów, zapewnia kobiecie i dziewczynie ochronę przed przemocą, czy też ci, którzy twierdzą, że ochronę tę stanowić może jedynie zniszczenie patriarchalnych stosunków, wyzwolenie kobiety z bycia żoną i matką i promocja niestereotypowych ról płciowych?

Ten drugi, genderowy sposób podejścia do przemocy ma zostać odgórnie upowszechniony w całej Europie za pomocą konwencji CAHVIO. Uznaje ona w preambule, że przemoc względem kobiet jest przejawem nierównych stosunków władzy między kobietami a mężczyznami na przestrzeni wieków, które doprowadziły do dominacji mężczyzn i dyskryminacji kobiet. Definicje zawarte w art. 3 wskazują, że konwencja ma walczyć z aktami wymierzonymi w osobę ze względu na podejmowanie przez nią ról, zachowań, działań lub posługiwanie się atrybutami, które dane społeczeństwo uważa za odpowiednie dla kobiety. Konwencja uznaje, że kobiety są bite dlatego, że są matkami, żonami,  chodzą w sukienkach i czytają prasę kobiecą.

Na gruncie prawa polskiego ten sposób pojmowania przemocy wobec kobiet jest obecny w niewielkim zaledwie stopniu, dlatego też środowiska feministyczne tak agresywnie dążą do ratyfikacji konwencji. Jednak inne kraje europejskie wdrożyły te ideowe założenia już dawno. Są to Dania, Finlandia, Szwecja, Holandia, Francja. To te kraje zwolennicy ratyfikacji przedstawiają Polkom jako wzór do naśladowania.

Jak zatem wygląda przemoc w krajach, które kierują się tym podejściem do zjawiska przemocy wobec kobiet? Agencja Praw Podstawowych UE – skądinąd wielka promotorka wszelkiego postępu – przeprowadziła badania nad przemocą wobec kobiet w krajach UE. Wzięło w nich udział ponad 42 tysiące kobiet powyżej 15. roku życia. We wszystkich krajach badania te prowadzone były według tej samej metodologii, zatem wyniki dla poszczególnych państw są w pełni porównywalne. Respondentkom stworzono atmosferę zaufania i szczerości, by mieć pewność, że badania dadzą wiarygodne efekty. Na pytanie o bycie ofiarą przemocy pozytywnej odpowiedzi udzieliło 52 proc. Dunek, 47 proc. Finek, 46 proc. Szwedek, 45 proc. Holenderek i 44 proc. Francuzek. To najbardziej przemocowe kraje w Unii. Średnia unijna wynosi 33 proc., natomiast odsetek ten w Polsce to zaledwie 19 proc.