Co zrobić z niedoborem szczepionek na Covid-19

Prezydent Joe Biden ogłosił w środę poparcie dla pomysłu zawieszenia praw własności intelektualnej do szczepionek na Covid-19. USA stały się tym samym jednym z pierwszych krajów wysoko rozwiniętych, który dołączył do ponad 100 państw świata opowiadających się za tym pomysłem. Wsparcie tak istotnego gracza z pewnością jest ważne, ale wcale nie musi być wystarczające.

Nierówny dostęp

Od początku wiadomo było, że przez długi czas od pojawienia się pierwszych szczepionek na Covid-19 popyt będzie dominował nad podażą. Dodatkowo, już w drugiej połowie ub.r. stało się jasne, że pierwsze w kolejce czekać będą kraje zamożne.

W styczniu The Economist Intelligence Unit przewidywało, że do końca br. uda się zaszczepić 60–70 proc. dorosłej populacji tylko w najbogatszych krajach. W tym samym czasie swoje obawy co do nierówności w dostępie do szczepionek wyraził dyrektor WHO Tedros Adhanom Ghebreyesus: oznajmił, że „świat stoi na skraju klęski moralnej".

Mamy obecnie początek maja i okazuje się, że obawy o nierówny dostęp do szczepionek były uzasadnione. Podczas gdy w USA i Wielkiej Brytanii już co drugi dorosły otrzymał przynajmniej jedną dawkę, to w biedniejszych krajach często nie udało się zaszczepić nawet co setnego mieszkańca.

W odpowiedzi na przewidywany niedobór szczepionek już w październiku Indie i RPA złożyły w Światowej Organizacji Handlu wniosek o tymczasowe zawieszenie praw własności intelektualnej do leków i szczepionek na Covid-19.

Prawo międzynarodowe zgodnie z Porozumieniem z Marakeszu umożliwia zawieszenie praw własności intelektualnej w „wyjątkowych okolicznościach" . I choć „wyjątkowe okoliczności" nie są w porozumieniu jasno zdefiniowane, to trzeba byłoby się naprawdę nagimnastykować, by stwierdzić, że pandemia Covid-19 – największy kryzys zdrowotny na świecie od 100 lat – nie jest ujęta w tej definicji.

Wszystkim zależy na jak najszybszym zaszczepieniu jak największej liczby osób, ale producenci nie są często w stanie zaopatrzyć nawet tych najbogatszych (o czym świadczy niedawny pozew Komisji Europejskiej przeciw firmie AstraZeneca). Zawieszenie praw własności intelektualnej pozwoliłoby na wykorzystanie w produkcji większych zasobów, a w efekcie szybsze zaszczepienie światowej populacji i powrót do normalności.

Dlaczego zatem nie zdecydowano się na zawieszenie? Zgodnie ze wspomnianym porozumieniem wymagana do tego jest zgoda trzech czwartych państw członkowskich (czyli 123 z 164), co pozwalało krajom wysoko rozwiniętym (m.in. UE, Japonii, Australii i do niedawna USA) na blokowanie propozycji. Producenci szczepionek na Covid-19 pochodzą właśnie z tych krajów, co przekłada się na korzyści gospodarcze (m.in. wartość dodaną, miejsca pracy, dodatni bilans handlowy, większe wpływy podatkowe). Zawieszenie ochrony patentowej zmniejszyłoby te korzyści.

I choć fakt ten jest z pewnością istotnym czynnikiem w procesie decyzyjnym najbogatszych krajów, to nie jedynym i możliwe, że nie najważniejszym. Jednym z powodów sukcesu ekspresowego opracowania szczepionki przeciw Covid-19 była właśnie perspektywa ochrony patentowej. Oczekiwany zysk innowatorów ze sprzedaży szczepionek był tak wysoki, że ryzyko związane z zaangażowaniem setek milionów dolarów w pospieszne prace badawcze było nad wyraz opłacalne. Zawieszenie ochrony patentowej obniża oczekiwany zysk, a w efekcie spowalnia tempo badań i obniża innowacyjność. Biorąc pod uwagę możliwość mutacji wirusa i niepewność co do długookresowej skuteczności szczepionek, może okazać się, że owej innowacyjności będziemy jeszcze potrzebować.

Co w zamian

Alternatywnym rozwiązaniem są licencje przymusowe, czyli zezwolenia na produkcję objętych ochroną produktów wydawane innym producentom niezależnie od zgody posiadaczy praw własności intelektualnej. Przepisy dotyczące tych licencji też zawarte są w porozumieniach z Marakeszu. Licencje przymusowe mogą być wydawane jednostronnie przez władze krajowe tylko w „krytycznych sytuacjach", nie mogą być wykorzystywane komercyjnie i powinny wiązać się z wypłatą zadośćuczynienia posiadaczom patentów.

Licencje przymusowe mają wady: zadośćuczynienia są co do zasady niższe niż zyski z wyłączności, więc to też przyczynia się do obniżenia innowacyjności, rządy wydające licencje przymusowe narażają się na konflikt z władzami krajów macierzystych producentów, a właściciele patentu tracą kontrolę nad jakością produkcji, co może skutkować obniżeniem bezpieczeństwa.