W 10. rocznicę śmierci pisarza przedstawiamy wywiad z Ryszardem Kapuścińskim, który Krzysztof Masłoń przeprowadził we wrześniu 2004 roku.
Rz: W "Podróżach z Herodotem" opowiada pan o swojej pierwszej wyprawie - do Indii. Był rok 1956‚ właśnie wybuchła wojna na Bliskim Wschodzie‚ o Suez‚ gdzie unieruchomiony został nasz "Batory"‚ którym miał pan z Bombaju wracać do Polski. Wyobrażam sobie pana: młodziutkiego dziennikarza z komunistycznego kraju‚ bez znajomości języka‚ z kończącymi się pieniędzmi.
Ryszard Kapuściński: Żyłem bardzo biednie‚ a i w Indiach‚ i w Afryce przeżyć można za grosze. Nie miałem nigdy specjalnych wymagań‚ np. kulinarnych‚ tak że dawałem sobie radę. A wtedy w Indiach‚ po prostu‚ czekałem. Młody człowiek ma w sobie niewyczerpane pokłady optymizmu. Pieniądze nie są największym problemem w reporterskiej pracy. Amerykański pisarz musi zarabiać milion dolarów‚ ja nie muszę. On podróżował po świecie z całą świtą‚ ja byłem sam.
Ale korespondent zachodni‚ mający swoje biuro i duże pieniądze‚ mógł sobie zorganizować sieć informatorów‚ miał tłumaczy‚ przewodników‚ zapewnione środki łączności. Pan przez pewien czas nie miał nawet dostępu do radia. To się nie mieści w głowie.
Nieporównywalne są to rzeczy. Dziś mamy problem odwrotny: wtedy brakowało informacji z danego miejsca‚ teraz jest ich nadmiar i korespondent ma przed sobą sto piętnaście wersji tego samego wydarzenia.
A pan pisał o chińskim Wielkim Murze i o milionach pomniejszych murów‚ wznoszonych tam wokół każdego człowieka.
Rzeczywiście‚ pół roku spędzone w tamtych Chinach było dla mnie okropnym doświadczeniem.
Kłopotów językowych pan już nie miał‚ porozumiewał się bowiem po rosyjsku‚ ale sęk w tym‚ że właściwie niczego nie mógł pan‚ bezustannie inwigilowany‚ zrobić na własną rękę. Nie wymagano od pana materiałów z Chin‚ reportaży?
Miałem ten komfort‚ że niczego ode mnie nie żądano. Wyjechałem na zasadzie wymiany dziennikarskiej między "Sztandarem Młodych"‚ w którym pracowałem‚ i pekińską redakcją "Czungkuo". Akurat przeżywaliśmy krótkotrwałe ożywienie stosunków polsko-chińskich. Ale w mojej redakcji działy się niesłychanie ważne rzeczy i o mnie zapomniano. W Warszawie właśnie zamknięto "Po prostu" i nasz zespół solidaryzował się z tym wyklinanym przez Gomułkę pismem. Naszą naczelną Irenę Tarłowską wzywano do KC‚ pytanie było tylko jedno: czy zawieszą‚ czy wyrzucą? I co z innymi? Już na bruk czy jeszcze pozwolą pisać.
Trzy dostępy do treści rp.pl w ramach jednej prenumeraty
To właśnie Irena Tarłowska dała panu‚ przed pierwszym wyjazdem za granicę‚ egzemplarz "Dziejów" Herodota. Swoją drogą‚ już wcześniej - jeśli dobrze pamiętam - została zawieszona w obowiązkach redaktor naczelnej "SM". I to przez pana.
Przez mój reportaż z Nowej Huty. Było to rok przed Październikiem '56. Adam Ważyk opublikował "Poemat dla dorosłych" w "Nowej Kulturze"‚ zrobił się raban i polecono prasie dać odpór "Poematowi...".
I pan dawał ten odpór?
Na odwrót. Ale zaczęło się normalnie: wziąłem delegację i pojechałem do Nowej Huty‚ gdzie miałem znajomych z brygad produkcyjnych ZMP: 1951‚ 1952‚ 1953. No więc poszedłem w Nowej Hucie do swoich ZMP-owskich kolegów; pamiętam ich nazwiska: Ryłko‚ Janas... ‚ mówię im o "Poemacie..."‚ a oni na to: "Rysiek‚ słuchaj‚ to co napisał ten Ważyk‚ to nic‚ my ci pokażemy‚ co tu się dzieje". I rzeczywiście‚ pokazali... To była makabra: kompletny głód‚ a w okolicy ani jednego sklepu‚ brud‚ pijaństwo‚ dziewczyny pozbywały się płodów‚ wrzucając je do dołów‚ w których lasowało się wapno. Taka była Nowa Huta. Jak to zobaczyłem‚ wróciłem do Warszawy i rąbnąłem - z oburzeniem i młodzieńczym zapałem - reportaż. Tarłowska się za głowę złapała‚ ale kopie tekstu dostały się do zespołu‚ a zespół redakcyjny mieliśmy bardzo bojowy i koledzy zajęli twarde stanowisko: drukować!
A jak tekst przepuściła cenzura?
Muszę się przyznać‚ że dopomogłem temu. Cenzorem w "Sztandarze" był mój kolega ze studiów Miecio Owczarczyk i w przeddzień publikacji poszedłem do niego i powiedziałem: "Mietek‚ jak ty mi tego nie puścisz‚ ręki ci więcej nie podam". I on się odważył‚ co później‚ biedak‚ przypłacił zawałem.
Wtedy właśnie zawieszono Tarłowską?
Ją zawieszono‚ mnie groziło wyrzucenie. Koledzy poradzili mi jednak: jedź do Nowej Huty i się tam schowaj. Tak zrobiłem‚ a w kombinacie numery "Sztandaru Młodych" z moim artykułem wisiały na murach i płotach. Zadekowałem się‚ a tymczasem Bierut powołał specjalną komisję z Szydlakiem‚ który był wtedy sekretarzem Zarządu Głównego ZMP‚ na czele. Ta komisja udała się do Nowej Huty‚ gdzie zobaczyła, co i jak‚ a gołym okiem widać było cały dramat‚ i w końcu chciała też rozmawiać ze mną. Ale moi ZMP-owcy zażądali gwarancji‚ że nic mi się nie stanie. W końcu gwarancje uzyskali‚ a po wnioskach komisji wywalono z kombinatu całą dyrekcję i komitet partyjny‚ także w Warszawie‚ w stosownym ministerstwie‚ zrobiono czystkę. No i potem‚ trochę w nagrodę‚ naczelna spytała mnie‚ co bym chciał robić. Odpowiedziałem‚ że bardzo chciałbym wyjechać za granicę. I tak się stało‚ z tym że pojechałem do Indii‚ choć myślałem o Czechosłowacji. Nie byłem przecież jeszcze nigdzie‚ niczego nie widziałem.
Ciągle jest jednak dla mnie niezrozumiałe‚ jak mogli pana wysłać do Indii bez znajomości angielskiego.
Do głowy nie przychodziło nikomu‚ by to sprawdzić. Wtedy zresztą warunkiem dostania się np. na placówkę zagraniczną była właśnie nieznajomość języka danego kraju. Żeby taki szyfrant nie mógł się porozumiewać z kimkolwiek spoza ambasady. Czasem i ambasadorowie nie bardzo potrafili się wysłowić.
Szybko wyciągnął pan wnioski z pierwszego wyjazdu‚ bo jeszcze w Indiach zaczął się pan uczyć angielskiego. Z "Komu bije dzwon" Hemingwaya‚ zresztą.
Miałem jeszcze słowniczek i kułem słówka. Bardzo się do tego przykładałem i potem następne języki już wykuwałem w porę‚ w straszliwym znoju.
A co się działo po pana powrocie z Chin do Polski?
Zastałem ciekawą sytuację‚ bo zostało zdjęte całe kolegium "Sztandaru Młodych" za solidarne poparcie "Po prostu". To kolegium‚ popaździernikowe‚ wybrane zostało jak najbardziej demokratycznie‚ tajnie‚ przez cały zespół redakcyjny. Po powrocie koledzy patrzyli na mnie ciekawie‚ co zrobię. Cóż‚ napisałem podanie z prośbą o zwolnienie i zaniosłem je do Zarządu Głównego ZMS. Dostałem zakaz pisania‚ bezterminowy. To była w tamtych latach popularna kara.
Co pan zrobił? W "Polityce" nie znalazł się pan przecież od razu.
O nie. Nie miałem zatrudnienia‚ ale jako osoba represjonowana znalazłem się pod troskliwą opieką "Salonu Warszawskiego" i niebawem zaproponowano mi pracę w Polskiej Agencji Prasowej. "Słuchaj - usłyszałem - to jest praca anonimowa‚ tam się nie podpisuje artykułów nazwiskiem‚ a dla ciebie może to być ciekawe". Poszedłem do Michała Hofmana‚ kierownika redakcji zagranicznej‚ któremu później wiele miałem zawdzięczać, i zostałem przyjęty - do redagowania "Biuletynu Specjalnego"‚ jako specjalista od Azji.
Po mniej więcej roku pracy w PAP uznałem‚ że dalej nie mogę‚ bo zwariuję. To była katorżnicza robota. Przychodziło się o 9 rano‚ a wychodziło po 21‚ przez cały czas ślęcząc nad agencyjnymi depeszami‚ wszystkimi w obcych językach. Tłumaczyłem je i na ich podstawie pisałem teksty. Musiałem z tego wybrnąć‚ w czym pomogło mi... wojsko. Wymyśliłem sobie‚ że ucieknę z PAP do armii. Zgłosiłem się do WKR i zacząłem jakiemuś kapitanowi klarować‚ że chcę - jako ochotnik - pogłębić wiedzę wojskową i służyć ojczyźnie. Spojrzał na mnie jak na wariata‚ ale że mieli akurat jakieś braki kadrowe‚ wypisał mi skierowanie do Wojskowej Szkoły Artylerii w Toruniu. "Dobrze - mówię - ale poproszę o pismo do pracy‚ bo nie będę chcieli mnie puścić". No i przyszło do PAP wezwanie dla mnie‚ a że wojsku się nie odmawia‚ musieli mnie zwolnić. Skakałem z radości‚ że wreszcie uwolnię się od tej strasznej pracy.
Nie zrobił pan jednak kariery wojskowej.
Miałem straszliwego pecha. Przeszedłem szkolenie oficerskie‚ dostałem porucznika i wszystko szło świetnie do momentu‚ kiedy wysłano nas na strzelanie‚ na poligon do Orzysza‚ na Mazury. Byłem dowódcą działonu‚ który nieoczekiwanie wypadł znakomicie. Strzelaliśmy na piątkę‚ za co przebywający tam akurat na inspekcji jakiś generał‚ chyba Kunicki się nazywał‚ w nagrodę zwolnił nas do cywila. Mnie też. W Toruniu zdałem sorty mundurowe i zgnębiony‚ załamany wróciłem do Warszawy.
Do PAP?
Na szczęście‚ nie. Wychodziła już "Polityka"‚ mająca jakoś wypełnić lukę po "Po prostu". Niemalod razu pojechałem do Afryki‚ gdzie niedawno Ghana uzyskała niepodległość i na wielką skalę ruszył proces dekolonizacyjny. Pisałem stamtąd reportaże‚ które później weszły do książki "Czarne gwiazdy". Po doświadczeniu w Ghanie uznano‚ że się sprawdziłem i gdy znów w Afryce zawrzało‚ "Polityka" zawarła deal z PAP‚ że to ja tam pojadę. A właśnie gotowało się w Kongo‚ gdzie wręcz zagrażał wybuch wojny światowej. Tam byli zaangażowani i radzieccy‚ i interwenci zachodni‚ głównie belgijscy‚ bo to była kolonia belgijska. Jedna wielka beczka prochu.
Bez problemu dostał się pan do ogarniętego wojną kraju?
Z ogromnymi problemami. Zacznę od tego‚ że wcale nie miałem zgody na wyjazd do Konga‚ a do Nigerii. Pomyślałem sobie jednak‚ że i tak tam pojadę‚ nie pytając nikogo o zdanie. Poprosiłem tylko panią Krysię z działu zagranicznego RSW‚ by załatwiła mi bilety lotnicze przez Kair‚ gdzie spotkałem się z czeskim korespondentem‚ nazywał się Jarda‚ wspaniały facet. Zabrałem się do Kongo razem z nimi.
Z nimi?
Tak‚ bo razem z Jardą przyjechał Duszan Provażnik‚ też dziennikarz. Był on sekretarzem partii w agencji CzTK. W okresie Praskiej Wiosny ten komitet partyjny okazał się najbardziej zbuntowaną komórką. Nie zgodził się na nadanie przez CzTK wezwania do radzieckich o interwencję. Dziennikarze CzTK zachowali się dzielnie‚ za co wyrzucono ich na bruk. Może dzięki temu Duszan Provażnik został potem tłumaczem i przełożył na czeski m.in. mojego "Szachinszacha". Miał zakaz pisania‚ kłopoty finansowe i kiedy zgłosił się do mnie‚ napisałem mu oświadczenie‚ że zrzekam się na jego rzecz tantiem z przekładu na czeski. To już były lata 80. i Provażnik doprowadził do wydania w Czechosłowacjimoich książek‚ bo i "Wojnę futbolową" przełożył. A mnie poprosił‚ bym zmienił oświadczenie‚ gdyż on nie może firmować przekładów swoim nazwiskiem, podpisywał je więc nazwiskiem żony. I tak Paula Provaznikowa‚ nieznająca ani jednego słowa po polsku‚ została tłumaczka moich książek‚ autorką - skądinąd bardzo udanych - przekładów‚ za które dostała potem nagrodę czeskiego Związku Tłumaczy.
A jak pan sobie dawał radę w Kongo? Byłem wtedy uczniem podstawówki‚ ale tych nazwisk odmienianych przez spikerów przez wszystkie przypadki nie zapomnę: Kasawubu‚ Mobutu‚ Czombe... W Polsce nie myślano jednak‚ ze z tego zamieszania może wybuchnąć wojna.
Bo były i inne teatry działań‚ aż w końcu wszystko przyćmił kryzys kubański. Ale jeśli miałbym powiedzieć‚ gdzie było najbardziej niebezpiecznie‚ najgroźniej‚ to właśnie w Kongo. Cudem uszedłem z życiem. Kiedy wróciłem do kraju‚ w redakcji "Polityki" wybaczono mi‚ oczywiście‚ odstępstwo od wyznaczonej w Polsce marszruty.
Ale też poproszono do MSZ‚ gdzie pewien ważny towarzysz zapowiedział mi: "Więcej za granicę nie wyjedziecie". Ośmieliłem się zapytać: "Dlaczego?". Okazało się, że napisałem sprawozdanie do "BS"‚ gdzie spostponowałem rząd Gizengi‚ przez komunistów uważany za jedyną legalną władzę w Kongo.
Ja tymczasem twierdziłem‚ że to jedno wielkie bagno‚ jeden w drugiego złodzieje‚ znienawidzeni przez lud. "Nie rozumiecie - skrzywił się ważny towarzysz - leninowskiej dialektyki i historycznych procesów marksistowskich". Za bardzo się tym nie przejąłem i wziąłem się za reportaż krajowy‚ czyli to‚ co w "Polityce" miałem robić od początku. Jeździłem po kraju‚ z czego powstał potem "Busz po polsku".
