Propaganda sukcesu i nienawiści

Przychodzi 1956 rok i odwilż gomułkowska. Jak komunistyczna propaganda wyjaśnia zmianę linii?

Po śmierci Stalina partia się bardzo podzieliła, a narzędzia propagandy przejęli umiarkowani działacze, czyli „puławianie". Lansowali oni hasła demokratyzacji socjalizmu, co się bardzo podobało Polakom. Z drugiej strony byli przeciwni liberalizacji systemu „natolińczycy", którzy próbowali kontratakować. Obawiano się nawet, że w porozumieniu z sowietami przeprowadzą pucz i przejmą władzę. I w takiej atmosferze wyłoniono Władysława Gomułkę na nowego przywódcę partii. Ludziom spodobały się jego zapowiedzi dekolektywizacji systemu i zakończenia walki z Kościołem. Nigdy w PRL żaden przywódca nie miał tak wielkiego poparcia jak w 1956 roku Gomułka. Oczywiście nie wszyscy mu wierzyli, bo w końcu to on kierował PPR w latach 40., za najgorszych dla tej formacji czasów. Wielu Polaków przyjęło jednak jego program jako zapowiedź większej swobody, pojawiania się przestrzeni wolności, którą będzie można wykorzystać. Pierwszy rok rządów Gomułki był olbrzymim sukcesem komunistycznej propagandy.

Na łamach „Rzeczpospolitej" Zbigniew Gluza, prezes Ośrodka Karta, opowiadał niedawno, jak w 1968 roku prości ludzie na wsiach żywiołowo żegnali polskich żołnierzy jadących spacyfikować Praską Wiosnę; jak kładli kwiaty na czołgach i zgodnie z komunistyczną propagandą krzyczeli, by żołnierze szli ratować Polskę.

Pamiętam atmosferę tamtych czasów. O inwazji na Czechosłowację dowiedziałem się na wczasach pracowniczych i wiem, że zgromadzeni tam zwykli ludzi mieli raczej poczucie, że dzieje się coś niedobrego. Na wieść o ataku posmutnieli i zapanowała długa cisza. Trudno więc mi uwierzyć, że relacje żołnierzy, na które powołuje się pan Gluza, są reprezentatywne dla całego ówczesnego społeczeństwa. Nie przypominam sobie, bym w 1968 r. widział choć jeden odruch poparcia dla tej inwazji. Nikt się oczywiście nie wychylał, by jakoś głośno to krytykować, ale nie oznacza to od razu, że ludzie uwierzyli w komunistyczną propagandę.

Samospalenia Ryszarda Siwca podczas dożynek w 1968 roku na szczelnie wypełnionym Stadionie Dziesięciolecia podobno nikt nawet nie zauważył. Nikogo nie obchodziło, że ten ktoś protestuje przeciwko inwazji na Czechosłowację.

To o niczym nie świadczy, bo na stadionie podczas dożynek była zdecydowana nadreprezentacja aktywu partyjnego i ludzi przekonanych do władzy. O takich wydarzeniach jak samospalenie Siwca praktycznie nikt się nie dowiadywał, Wolna Europa poinformowała o tym dopiero parę miesięcy później. Zresztą polskie źródła Wolnej Europy zaczęły dobrze działać dopiero w latach 70. Rzecz jasna nie chcę stawiać tezy odwrotnej – że wszyscy Polacy potępili atak na Czechosłowację – ale twierdzenie, że władza komunistyczna panowała nad świadomością zbiorową, na pewno jest mocno przesadzona. To żegnanie czy witanie polskich żołnierzy można by pewnie porównać do protestów przeciwko „warchołom" strajkującym w Ursusie i Radomiu w roku 1976...

... Które też gromadziły tłumy.

Ale wszystko to było zaplanowane z góry. Na te wiece ludzie szli prosto z zakładów pracy i nawet trzeba było podpisać listę obecności. Oczywiście byli tacy, którzy spontanicznie podłapywali komunistyczne hasła, ale byli przecież też ludzie, którzy entuzjastycznie witali Armię Czerwoną.

Jak peerelowska propaganda tłumaczyła społeczeństwu robotnicze strajki ?

Dziś pamiętamy tylko strajki z 1956, 1970, 1976 i 1980 roku, ale przecież one wybuchały częściej. Nawet pod koniec lat 40. i na początku lat 50. Tyle że wówczas informacji o protestach robotników po prostu nie podawano i były one brutalnie tłumione: przywódców aresztowano, a lokalnym załogom podsypywano trochę żywności. Ciekawostką jest, że na Górnym Śląsku strajki gasił w tamtych czasach Edward Gierek. On, zanim został pierwszym sekretarzem PZPR w Katowicach, był bardzo skuteczny przy gaszeniu strajków w kopalniach.

Z czasem podejście komunistów do strajków się zmieniało?

Nie, ale strajkować zaczęto na większą skalę. O małych strajkach praktycznie nikt się nie dowiadywał, ale już strajku w Cegielskim w Poznaniu z 1956 roku nie dało się przemilczeć, bo on przerodził się w ogromną demonstrację uliczną. Władza zresztą zaniedbała moment początkowy, bo tam przyjechał jakiś mało znaczący zastępca, zachowywał się arogancko wobec załogi, która miała wtedy postulaty tylko gospodarcze. Czara goryczy się przelała, gdy bonzowie partyjni podczas wizyty w Cegielskim zafundowali sobie bardzo wystawny bankiet. Robotnicy – jak doszło to do ich uszu – po prostu się wściekli i następnego dnia wyszli na ulice. A wtedy zaczęła się już demonstracja patriotyczna: śpiewano „My chcemy Boga", niesiono polskie flagi. Lekceważąc strajk o podłożu ekonomicznym, władza sama sobie zgotowała wystąpienia polityczne.

Jak komentowały to peerelowskie media?

Komuniści, zamiast łagodzić, zaatakowali strajkujących. Prasa następnego dnia informowała o „knowaniach amerykańskiego imperializmu i zachodnioniemieckiego rewizjonizmu". W 1970 roku było podobnie: mówiono, że to Niemcy mieszali na Wybrzeżu, bo chcieli oderwać Ziemie Zachodnie i Północne. A w roku 1980 władza zupełnie już się pogubiła i pozwoliła na pełzające strajki w całej Polsce. W dodatku próbowała gasić je podwyżkami pensji, czyli de facto dolewała oliwy do ognia, bo te zakłady, który do tej pory nie strajkowały, zaczynały strajkować, aby też otrzymać podwyżki. Wtedy propaganda zachowywała się dosyć dziwnie, bo informowała jedynie o „lokalnych przerwach w pracy". W Lublinie stanęła przecież cała komunikacja publiczna, ale wciąż udawano, że były to tylko jakieś nieszkodliwe przerwy... Komunistyczna propaganda była oczywiście różna w różnych okresach i były też czasy, gdy niektóre hasła były całkiem skuteczne.

Na przykład jakie?

Dobrze zadziałało hasło „drugiej Polski", wymyślone za czasów Gierka, na początku lat 70. Ten slogan pociągnął inteligencję. Tylko że z czasem obrócił się przeciwko władzy i popularne stało się powiedzenie, że „mieliśmy budować drugą Polskę, a pierwsza zdechła". Krótko mówiąc, propaganda sukcesu lat 70. – bodajże najskuteczniejszy okres komunistycznej indoktrynacji – rykoszetem uderzyła w samą władzę. Ludzie stracili do komunistów jakiekolwiek zaufanie, co widać było w czasie strajków w 1980 r. Robotnicy czuli się koszmarnie oszukani.

Strajki sierpniowe i okres „Solidarności" to czasy, gdy społeczeństwu wmawiano, że Polsce grozi wojna domowa.

To był argument wyjątkowo mało skuteczny. Inaczej było z sugestią, że grozi nam sowiecka inwazja – w to ludzie wierzyli bardzo mocno. Nie wszyscy działacze opozycji przyznają dziś, że wtedy obawiali się interwencji, ale myślę, że było inaczej. Niektórzy się zresztą do obaw przyznawali. Pamiętam zresztą swoją rozmowę z pisarzem i historykiem Bohdanem Cywińskim, który przed stanem wojennym mówił, że jesteśmy w impasie: przegramy, to niedobrze, wygramy, to może być jeszcze gorzej, bo wejdą „ruscy". Z drugiej strony w stanie wojennym opór podziemnej opozycji był poważny, więc na pewno nie wszyscy się bali inwazji.

Komuniści ciągle straszyli „ruskimi".

Gdyby „Solidarność" zupełnie uszy po sobie położyła, to represje byłyby na pewno większe. Niestety, w naszej historii już tak jest, że jak się stawiamy, to jest źle, ale jak się nie stawiamy, to jest tylko gorzej. Tak samo bez Powstania Warszawskiego mogłoby być gorzej, choć dziś wielu twierdzi, że ten zryw na pewno był niepotrzebny...

Wracając do propagandy, to jak ona wyglądała w czasach „Solidarności"?

Od 1976 r. sytuacja gospodarcza się pogarszała. Prosty człowiek może nie miał świadomości, że dostaliśmy 20 miliardów dolarów pomocy z Zachodu i wszystko zostało utopione, a gospodarka się wali, ale dla inteligencji, również tej partyjnej, było to jasne. Pamiętam spotkania z członkami PZPR na uczelni na wiosnę 1980 roku. Oni nie podejmowali rozmowy, milczeli, bo widzieli już, że program partii na rok 1980 to tylko stek sloganów, z których nic nie wynika. W gruncie rzeczy oni się nawet bali, co to dalej z nimi będzie...

PRL jednak przetrwał jeszcze prawie dekadę.

Propaganda działała na całego: „Solidarność" przedstawiana była jako winna upadku gospodarki, jako siła warcholska, anarchiczna. To oczywiście nie było prawdą, bo rocznik GUS pokazywał jak na dłoni, że „przestrajkowano" ułamek procenta tego, co przepracowano, a gospodarka i tak zmalała o kilkanaście procent. Dla szerokich kręgów partyjnych taka propaganda mogła być jednak wiarygodna, bo oni nigdy za bardzo nie przejmowali się faktami. Niedługo później, w latach 1983–1984, powróciła najbardziej złośliwa, zjadliwa i nienawistna propaganda. Władza znowu organizowała konferencje o tym, jak amerykański imperializm zagraża światu, jak świat jest na krawędzi wojny itp.

To był jeden z gorętszych okresów zimnej wojny.

Ja tych konferencji nie wyśmiewam, bo szczególnie 1983 rok był bardzo niebezpieczny. NATO próbowało wtedy przeciwstawiać się przewadze sowieckiej w rakietach średniego i dalekiego zasięgu, jednak pacyfistyczne demonstracje na Zachodzie nieomal tego nie umożliwiły. Wtedy ZSRR zachował się kompletnie idiotycznie, bo zestrzelił południowokoreański samolot pasażerski, co odwróciło nastroje społeczne w Zachodniej Europie i wzmocniło argumenty NATO. Komunistyczna propaganda wojenna lat 1983–1984 miała więc pewne podstawy, ale dla społeczeństwa była zabójcza. Doszło do tego, że każdy, kto przeciwstawiał się władzy, ryzykował oskarżenie o szpiegostwo na rzecz amerykańskiego imperializmu – zupełnie jak za stalinizmu.

W końcu jednak ta propaganda zelżała?

Jak nastał Gorbaczow, czyli w 1986 roku. Propaganda przedstawiała Gorbaczowa w bardzo pozytywnym świetle, jak wszystkich radzieckich przywódców. Jednak co polscy partyjniacy myśleli o nim tak naprawdę, to trudno dziś odtworzyć. Wiemy na pewno, że niektórzy uważali, iż pieriestrojka doprowadzi do podobnej sytuacji jak obecnie w Chinach: że uda się zreformować gospodarkę bez reformy systemu politycznego. To była dość naiwna wiara, w końcu po dwóch latach reform w Związku Sowieckim nic takiego nie następowało, a w PRL przecież hasła pierestrojki już wcześniej skończyły się tylko dalszym wyhamowywaniem gospodarki i pogorszeniem się zaopatrzenia. Propaganda pierestrojki słabo więc u nas działała, może z wyjątkiem tego, że ośmielała opozycję.

Ustawa Wilczka z 1988 roku oficjalnie przyzwoliła na prywatną działalność i już nie wszystko wyglądało tak ponuro.

Minister Mieczysław Wilczek właściwie wprowadził wolność gospodarczą w Polsce: zaczęły działać firmy polonijne, a premier Mieczysław Rakowski w praktyce uruchomił prywatyzację, ale to nie odbiło się znacząco na położeniu materialnym szarego człowieka. Dodajmy do tego, że referendum z 1987 roku, dotyczące programu uzdrowienia gospodarki, było wręcz katastrofą propagandową. Komuniści zadali pytanie: „Czy jesteś za pełną realizacją przedstawionego Sejmowi programu radykalnego uzdrowienia gospodarki, zmierzającego do wyraźnego poprawienia warunków życia, wiedząc, że wymaga to przejścia przez trudny dwu-, trzyletni okres szybkich zmian?". Ludzie uwierzyli komunistom, że stopa życiowa spadnie, ale nie uwierzyli, że potem nastąpi jakakolwiek poprawa. Wiedzieli, że Jaruzelski podczas stanu wojennego mógł wprowadzać reformy na bagnetach, a jednak nie zrobił tego. Jedynie wprowadził w 1982 roku podwyżkę, która zabrała ludziom 25 proc. siły nabywczej.

Komuniści naprawdę nigdy nie nauczyli się skutecznego zarządzania kryzysowego?

Były jakieś próby, szczególnie za Gierka. On potrafił rozmawiać z ludźmi, zresztą do dziś pamiętamy jego „Pomożecie? – Pomożemy!". Ale to było zarządzanie kryzysowe na mniejszą skalę. Dziś to wszystko jest znacznie bardziej rozbudowane i wyrafinowane: socjotechnika, PR, przykrycia, przemilczenia, wyolbrzymiania...

Prof. Wojciech Roszkowski jest historykiem i ekonomistą, wykłada w Szkole Głównej Handlowej i na Collegium Civitas w Warszawie. Jest członkiem Rady Centrum im. Adama Smitha. W latach 2004–2009 był europosłem wybranym z listy PiS. W okresie PRL związany z Polskim Porozumieniem Niepodległościowym. W 1982 opublikował w II obiegu pod pseudonimem Andrzej Albert „Historię polityczną świata po 1945 roku"