Niemal każdy z nas kupił w pewnym okresie życia towar, który okazał się wadliwy. Najczęściej korzystamy wtedy z uprawnień ustawowych i żądamy naprawy, wymiany towaru na wolny od wad bądź od umowy odstępujemy. Zdarzają się jednak sytuacje, w których z uprawnień tych skorzystać z różnych przyczyn nie możemy (upływ czasu, niezgłoszenie w odpowiednim terminie, wyłączenie rękojmi pomiędzy przedsiębiorcami), bądź też dochodzenie roszczeń na tej podstawie wydaje się zbyt ryzykowne. Czy istnieją inne możliwości uzyskania odpowiedniego świadczenia od nierzetelnego sprzedawcy? Tak. Potwierdzają to bogate orzecznictwo oraz poglądy doktryny.
Nienależyte wykonanie umowy
W pierwszej kolejności należy zauważyć, że sprzedaż towaru obarczonego wadami stanowi nienależyte wykonanie umowy. W kodeksie cywilnym w art. 471 i następnych jednoznacznie wskazano, że w takim wypadku kontrahent (sprzedawca) ponosi odpowiedzialność odszkodowawczą. Czy odpowiedzialność ta ma zastosowanie, gdy nie skorzystano z rękojmi lub gwarancji? Odpowiedzi udzielił Sąd Najwyższy w wyroku z 25 sierpnia 2004 r. (sygn. IV CK 601/03), stwierdzając, że „jeśli kupiony towar jest wadliwy, nabywca ma wybór co do sposobu uzyskania rekompensaty od sprzedawcy: może dochodzić swych praw z rękojmi za wady, może też żądać odszkodowania za faktyczną szkodę, jakiej doznał wskutek wadliwości towaru. Żądanie odszkodowania nie musi być poprzedzone próbą skorzystania z rękojmi (...) oprócz rękojmi i gwarancji, w przypadku wad rzeczy sprzedanej, możliwe jest dochodzenie roszczeń przeciwko sprzedawcy na zasadach ogólnych, tj. według reguł art. 471 i nast. k.c., i to zarówno obok jednoczesnego korzystania z instytucji szczególnych, jak i bez korzystania z tych instytucji".
Co trzeba udowodnić
W przypadku dochodzenia roszczeń na podstawie rękojmi nabywca musi jedynie udowodnić istnienie wady, natomiast w przypadku reżimu odpowiedzialności kontraktowej przewidzianego w art. 471 k.c. musi udowodnić fakt nienależytego wykonania zobowiązania przez sprzedawcę, rodzaj i wysokość szkody oraz istnienie normalnego związku przyczynowego między nienależytym wykonaniem zobowiązania a szkodą. Dochodzenie roszczeń na podstawie przepisów o nienależytym wykonaniu umowy jest więc z pewnością trudniejsze. Należy pamiętać o prawidłowym określeniu szkody – z pewnością będzie to różnica między wysokością zapłaconej sprzedawcy ceny, będącej ekwiwalentem niewadliwego przedmiotu sprzedaży, a wartością rzeczy wadliwej w chwili jej wydania kupującemu. W konkretnym przypadku mogą to być również inne straty poniesione wskutek nieprawidłowego wykonania umowy przez sprzedawcę.
Skutki oświadczenia woli
Odpowiedzialność z tytułu nienależytego wykonania umowy nie jest jednak jedyną możliwością kupującego, gdy nie może skorzystać z rękojmi lub gwarancji. Art. 84–88 k.c. dają możliwość uchylenia się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu (np. błąd co do jakości towaru, jego cech etc.). W doktrynie istniał pogląd, zgodnie z którym przepisy o rękojmi jako przepisy szczególne wyłączają możliwość zastosowania przepisów o błędzie. Pogląd przeciwny zaprezentował jednak Sąd Najwyższy w uchwale z 26 stycznia 2012 r. (sygn. III CZP 90/11), wskazując, że „w razie nabycia wadliwej rzeczy oznaczonej co do tożsamości kupujący może wykonać uprawnienia z tytułu rękojmi albo uchylić się od skutków prawnych oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu". Jeśli uchwała odnosiła się do rzeczy oznaczonych co do tożsamości, wydaje się, że nie ma przeszkód w jej stosowaniu również co do rzeczy oznaczonych co do gatunku. Zgodnie z art. 84 § 1 k.c. w razie błędu co do treści czynności prawnej można uchylić się od skutków prawnych swego oświadczenia woli. Jeżeli jednak oświadczenie woli było złożone innej osobie, uchylenie się od jego skutków prawnych dopuszczalne jest tylko wtedy, gdy błąd został wywołany przez tę osobę, chociażby bez jej winy, albo gdy wiedziała ona o błędzie lub mogła z łatwością błąd zauważyć. Ograniczenie to nie dotyczy czynności prawnej nieodpłatnej.
Błąd musi więc dotyczyć treści czynności prawnej (zakupionego towaru) oraz musi być istotny. Błąd istotny to taki, przy którym gdyby nabywca w błędzie nie pozostawał i prawidłowo oceniał sytuację, to – patrząc obiektywnie – nie złożyłby oświadczenia woli. Szczególnym rodzajem błędu jest błąd wywołany podstępnie. Za podstęp należy uznać świadome i celowe, a przy tym naganne, zachowanie się sprzedawcy, które to zachowanie staje się motywem złożenia oświadczenia przez nabywcę. Co istotne, przy podstępie błąd nie musi być już istotny i nie musi dotyczyć treści oświadczenia woli.
