„Zeszyt” z Globusem

Korespondencja z Karlowych Warów

– To nie jest film o wojnie – powiedział Janos Szász, laureat Kryształowego Globusa. – To opowieść o tym, jak wojenna trauma niszczy psychikę człowieka, zwłaszcza dziecka.

Jego „Zeszyt" jest ekranizacją powieści Agoty Kristof, która mając 21 lat, wyemigrowała z Węgier po upadku powstania węgierskiego. Mieszkała w Szwajcarii, pisała po francusku, ale na kartach powieści często wracała do ojczyzny. Jej debiutancką książką, wydaną w 1982 roku, był właśnie „Zeszyt" przetłumaczony na 30 języków. Bohaterowie, dwaj bracia bliźniacy, w czasie wojny trafiają na wieś, do babki – wiedźmy i alkoholiczki. Muszą zmierzyć się z otaczającym ich gwałtem. Robią więc wszystko, by uodpornić się na ból, fizyczny i psychiczny. Inaczej nie przetrwaliby okupacji, opuszczenia przez matkę, widoku obozu koncentracyjnego zbudowanego tuż obok domu ich babki, gwałtów radzieckich „wyzwolicieli".

Szász obserwuje, jak dwoje dzieci, walcząc ze światem, zamienia się w bestie, które bez zmrużenia oka potrafią nawet zabić. Ale śledzi też to, co w nich pozostaje czyste: rodzące się przywiązanie do babki, lojalność wobec ludzi, którzy są im bliscy. „Zeszyt" jest również studium relacji braci bliźniaków. „Oni mają dwa ciała, ale jedną duszę" – mówi Szász. Ich dojrzewanie wymaga, by nauczyli się żyć osobno. Film, choć w niektórych scenach nieprzekonujący, zyskał w Karlowych Warach etykietę węgierskiej „Białej wstążki".

– Dobry obraz festiwalowy powinien zaskakiwać, inspirować i prowokować – twierdzi Karel Och, dyrektor artystyczny karlowarskiego festiwalu. Rzeczywiście zaskakuje i prowokuje brytyjskie „Pole w Anglii" – dziwna opowieść o przygodach żołnierza, który w XVII-wiecznej Anglii zdezerterował z armii i razem z trzema innymi wędrowcami przeżywa przygody pod wpływem halucynogennych grzybków. Ale czy to inspiruje?

Bardziej skłaniająca do refleksji wydaje się współczesna skromna, ale dramatyczna opowieść z amerykańskiej prowincji „Bluebird", w której zbiorową nagrodę dostały cztery aktorki. Natomiast  dziwi Globus dla Orafura Olafssona, który w żenującym, najniżej ocenionym przez krytyków islandzkim „XL" gra polityka – alkoholika i dziwkarza. A wydawałoby się, że nagrody za kopulowanie na ekranie przez 1,5 godziny przyznawane są na festiwalach kina porno.

Czesi zebrali w konkursie filmy bardzo różne – współczesne i kostiumowe, tradycyjne i opowiedziane nowoczesnym językiem. To nie Cannes czy Berlin. Wiadomo, że o Globusy rzadko walczą arcydzieła. Tym bardziej dziwi, że „Papusza" Joanny i Krzysztofa Krauzów – najbardziej oryginalne i najpełniejsze dzieło tegorocznej rywalizacji – w oczach jury zasłużyło tylko na specjalne wyróżnienie. Nic to, ten film broni się sam, niosąc widzom wzruszenie i refleksję na temat życia, sztuki, poczucia tożsamości, miłości.

Wielki sukces odniósł Tomasz Wasilewski, który wygrał konkurs „Na wschód od Zachodu". To najciekawsza sekcja festiwalu w Karlowych Warach poświęcona pierwszym filmom artystów pochodzących z krajów postkomunistycznych.

Wśród obrazów rejestrujących degrengoladę brak nadziei, trudne podnoszenie się po latach totalitarnego ustroju, zaczynają się w tej części Europy pojawiać filmy, których twórcy mierzą się z bardziej uniwersalnymi problemami. Pokazują dylematy moralne ludzi współczesnych, ich samotność, zagubienie w społecznych układach, czasem bunt i próbę wyrwania się z narzucanych im norm.

Tomasz Wasilewski, rocznik 1980, nie ma obciążeń poprzednich pokoleń, nie musi rozliczać się z komunizmem, czasem transformacji, lustracją. Taka historia jak w „Płynących wieżowcach" mogłaby zdarzyć się wszędzie. To opowieść o miłości, zdradzie, ale też poszukiwaniu własnej tożsamości. O relacjach dziewczyny i chłopaka, którzy są ze sobą od dwóch lat, gdy zakochuje się on w mężczyźnie. Wasilewski potrafi uważnie przyjrzeć się trójkątowi. Umie podpatrywać uczucia: zauroczenie, z którym nie da się walczyć, świadomość tracenia bliskiej osoby, bezradność, poczucie winy, czasem bezwzględność i próbę walki. Ale też świadomie wybiera historię miłości trudniej akceptowalnej społecznie. Szkicuje relacje matka – syn, ojciec – syn. Ciekawe kino. Warto śledzić następne filmy tego twórcy.

Opinia

Tomasz Wasilewski, reżyser