Polski rynek TSL w 2009 r.

Polska jako jedyny kraj UE zanotowała w 2009 r. niewielki (1,7-proc.) wzrost PKB. Jednak sytuacja ta nie przełożyła się na rynek TSL, gdzie nastąpiły w większości przypadków spadki przychodów przy wzroście rentowności. W I kwartale 2010 r. można zauważyć zarówno bardziej optymistyczne nastroje wśród przedsiębiorców, jak też lepsze wyniki sprzedażowe w niektórych branżach. Sytuacja wciąż nie jest jednak stabilna w gospodarce. Przyczynia się do tego m.in. zachwianie pozycji euro przede wszystkim w wyniku kryzysu finansowego w Grecji.

Obecnie najszybszy wzrost sprzedaży według Euromonitora przewiduje się w segmencie sprzętu elektronicznego (w Polsce aż o 11 proc., w Europie Wschodniej o ponad 5 proc. w stosunku do 2009 r.), do poziomu 31,7 mld zł w Polsce i 51,5 mld zł w Europie Wschodniej. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że w tym segmencie spadki w 2009 r. były relatywnie duże w stosunku do 2008 r. (11-proc. spadek sprzedaży w Polsce). Optymistyczne są prognozy dotyczące sprzedaży telewizorów plazmowych i LCD – dla Europy przewiduje się sprzedaż 43 mln sztuk, co oznacza wzrost o ok. 10 proc. w stosunku do 2009 r. Sprzedaż może rosnąć również relatywnie szybko w segmencie ubrań i obuwie (Polska – 9,2 proc., do wartości 34,6 mld zł, brak danych dla Europy Wschodniej), zabawek i gier (Polska

– 8,5 proc., do wartości 1,9 mld zł, Europa Wschodnia – 4,7 proc. do wartości 2,3 mld zł) oraz karmy dla zwierząt (Polska – 7,7 proc., do wartości 1,6 mld zł, Europa Wschodnia – 5,1 proc., do wartości 3,7 mld zł). W przypadku branży spożywczej przewidywany jest wzrost obrotów o niespełna 1 proc. do 154,5 mld zł lub według prognoz Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji – o 6 proc. Zakłada się, że powyższe przyrosty będą dotyczyły przede wszystkim sklepów sieciowych (w tym: sieci sklepów osiedlowych), natomiast w sklepach tradycyjnych przewiduje się spadki sprzedaży.

Podobnie również prognozowany jest spadek sprzedaży w segmencie alkoholi o ok. 4 proc., do poziomu 39,6 mld zł. Według firmy badawczej Nielsen sprzedaż produktów szybko zbywalnych (FMCG) zwiększyła się w Polsce w 2009 r. o 6,5 proc. (w Europie zanotowano wzrost o 3,2 proc.).

Największy wzrost sprzedaży w tym segmencie był widoczny w 2009 r. w Turcji (o 11,3 proc.), Norwegii (6,1 proc.), Wielkiej Brytanii (5,3 proc.), Szwecji (4,4 proc.). Natomiast spadek sprzedaży zanotowano w Grecji (0,2 proc.), Portugalii (0,3 proc.), Danii (0,6 proc.), Czechach (2,5 proc.), Słowacji (4,5 proc.) oraz Irlandii (5,2 proc.).

Kryzys osłabił pozycję Europy Środkowo-Wschodniej jako regionu atrakcyjnej lokalizacji dla kapitału zagranicznego. Według raportu Ernst & Young 2010 European Attractiveness Survey, największą liczbę wskazań inwestycji zagranicznych uzyskały Chiny (39 proc., w 2008 r. – 47 proc.), następnie Europa Zachodnia (38 proc., w 2008 r. – 33 proc.), w dalszej kolejności

[srodtytul]Europa Środkowo-Wschodnia [/srodtytul]

(24 proc., w 2008 r. – 42 proc.), ex aequo Indie (22 proc., w 2008 r. – 30 proc.) i Ameryka Północna (22 proc., w 2008 r. – 21 proc.), Rosja (14 proc., w 2008 r. 21 proc,) i Brazylia (12 proc., w 2008 r. 10 proc.). Efekty takiego rozkładu atrakcyjności poszczególnych regionów mogą być związane z wciąż znaczną niepewnością odnośnie do sytuacji gospodarczej na świecie, koniecznością zwiększenia kontroli przepływów łańcucha dostaw oraz większym zainteresowaniem zakupami i sprzedażą bliżej miejsca produkcji. Większość inwestycji pochodzi z USA, Niemiec, Francji i Wielkiej Brytanii, wzrasta również aktywność krajów BRIC (Brazylia, Rosja, Indie, Chiny), które łącznie są trzecim największym inwestorem w Europie.

W ciągu najbliższych trzech lat najbardziej atrakcyjnym regionem dla inwestorów zagranicznych pozostaną Chiny i Indie, natomiast Europa Środkowo-Wschodnia wysunie się na trzecie miejsce. Atrakcyjność Europy Zachodniej zmniejszy się. W tej sytuacji branża TSL w Polsce może się spodziewać nadal korzystnych warunków dalszego rozwoju w ciągu najbliższych kilku lat.

Kryzys, który objął praktycznie w mniejszym lub większym stopniu całą gospodarkę światową, spowodował, że w obrębie krajów unijnych i pozaunijnych wyodrębniono kolejną kategorię – tzw. rynków granicznych (ang. frontier markets).

Do tej kategorii zostały zaliczone kraje, które nie mają wystarczającej kapitalizacji i płynności, aby można je było uznać za rynki wschodzące, ale są dostępne dla zagranicznych inwestorów. Pojęcie to nie jest zbyt ostre i być może obejmuje zbyt liczną grupę państw, niemniej jednak coraz wyraźniej stanowi również pewien punkt odniesienia w ekonomii. W grupie tych 33 krajów znajdują się m.in. państwa o dużej liczbie ludności, dopiero wkraczające na ścieżkę szybkiego wzrostu gospodarczego oraz kraje zaawansowane gospodarczo, ale o niewielkiej liczbie ludności i małej liczbie akcji w obrocie. Są to m.in. kraje arabskie, Słowenia, Nigeria, Pakistan, Wietnam, ale także: Litwa, Bułgaria, Rumunia, Chorwacja, Serbia, Kazachstan, Ukraina, Kenia, Jordania.

Zróżnicowanie tej grupy krajów, gdzie dochód pięciu najbogatszych jest 38-krotnie wyższy niż trzech najbiedniejszych (w przypadku rynków wschodzących różnica jest 13-krotna), powoduje, że również sytuacja gospodarcza w czasie kryzysu była różna. Według prognoz MFW w 2011 r. osiem gospodarek granicznych będzie w gronie najszybciej rozwijających się państw świata, gdy dwie znajdą się wśród najsłabszych. Może to oznaczać z punktu widzenia branży TSL – przeniesienie się kierunków przepływów towarowych do rynków granicznych.

Warto również w tym miejscu wspomnieć o stworzonej kilka lat temu idei tzw. decouplingu – stopniowego uniezależniania się rynków definiowanych jako wschodzące od dojrzałych.

W ramach rynków wschodzących wymieniana była również Polska. Z teorii tej wynikało, że dynamiczny wzrost popytu wewnętrznego w krajach rozwijających się spowodował, że cykle koniunkturalne w tych gospodarkach przebiegały w inny sposób niż cykle w krajach rozwiniętych gospodarczo. Oznaczało to również, że tempo wzrostu rynku TSL może oderwać się od tempa wzrostu PKB. Jednak przebieg kryzysu nie potwierdził powyższej teorii.

Rynki wschodzące również uległy załamaniu, przy czym było ono głębsze, niż się spodziewano, choć faktycznie przesunięte w czasie o kilka miesięcy. Obecnie często idea „decouplingu” przypisywana jest rynkom granicznym, w mniejszym stopniu objętych procesem globalizacji. Z punktu widzenia branży TSL może to oznaczać, że rynki graniczne, choć generalnie cechujące się wyższym stopniem ryzyka, mogą stanowić ciekawą alternatywę dla działalności firm TSL.

[srodtytul]Rynek TSL w Polsce[/srodtytul]

Mimo że tempo wzrostu gospodarczego w Polsce w 2009 r. było dodatnie i wyniosło 1,7 proc., branża TSL zanotowała znaczące straty, podobnie jak to miało miejsce we wszystkich krajach europejskich. Ocenia się, że rynek TSL odbuduje się do poziomu 2008 r. dopiero w 2013 roku.

Wartość rynku TSL w 2009 r. mierzona przychodami 76 firm zmniejszyła się o ponad 11 proc. w stosunku do roku 2008, przy czym większy spadek przychodów dał się zauważyć wśród firm zagranicznych i mieszanych (ponad 13 proc.) niż firm polskich (6,6 proc.). Warto jednak dodać, że udział firm zagranicznych w przychodach stanowił 67 proc. (w 2008 r. 69 proc.).

Łączny przychód analizowanych firm wyniósł 11,5 mld zł. Sytuacja na rynku była dość zróżnicowana w zależności od strategii, jaką przyjęły firmy, co odzwierciedliło się również w wynikach poszczególnych przedsiębiorstw. Aż 49 proc. z prezentujących się w rankingu przedsiębiorstw zanotowało wzrost przychodów w stosunku do 2008 r. Firmy wyraźnie poszukiwały oszczędności w tym trudnym czasie, ponieważ przy spadku przychodów zanotowano 114-proc. wzrost zysku brutto. Tu również sytuacja była zróżnicowana w zależności od pochodzenia kapitału – w firmach polskich wzrost zysku sięgnął poziomu prawie 156 proc., gdy w firmach zagranicznych i z kapitałem mieszanym – nastąpił spadek o 5 punktów procentowych do 95 proc.

W trudnym 2009 r. zmniejszyła się również liczba zatrudnionych, choć spadek był mniejszy niż w przypadku przychodów i wyniósł 4,4 pkt procentowe (95,6 proc.), przy czym był on nieco większy w firmach polskich (95,3 proc.) niż zagranicznych (95,8 proc.). Analizowane firmy zatrudniały prawie 30 tys. osób, z tego polskie ponad 9 tysięcy. Średni przychód na firmę wyniósł 146 mln zł (prawie 90 mln zł w polskich firmach i 210 mln zł w zagranicznych i mieszanych), średnie zatrudnienie – prawie 400 osób (233 osoby w polskich i 589 w zagranicznych), a średni zysk – 5,4 mln zł (3,5 mln zł w przypadku polskich firm i 8,9 mln zł w przypadku firm zagranicznych i mieszanych).

Rentowność zatrudnienia mierzona wielkością zysku brutto, przypadającą na jednego pracownika (zatrudnionego na podstawie umowy o pracę, ale warto zauważyć, że faktycznie firmy korzystają w coraz większym stopniu z pracowników czasowych), wyniosła 21,5 tys. zł (wzrost w stosunku do roku 2008 – 121 proc.) i była różna w firmach polskich (16,6 tys. zł, wzrost o 164 proc.) i w firmach zagranicznych (prawie 28 tys. zł, wzrost o 101 proc.). W warunkach kryzysu gospodarczego firmy globalne w większym stopniu centralizują decyzję, ograniczając zakres decyzyjny zarządów krajowych przedsiębiorstw. Wzrasta znacząco poziom kontroli wszelkich wydatków, zamrożeniu ulegają na ogół inwestycje (co najmniej uzyskanie zgody jest proceduralnie utrudnione) oraz płace.

Zmniejsza się poziom zatrudnienia, a zatrudnienie nowych osób, zwłaszcza w grupie tzw. białych kołnierzyków (administracja), wymaga uzyskania zgody. Wszelkie decyzje dotyczące nowych kontraktów o znaczącym potencjale przychodowym i rentowności wymagają zgody na szczeblu centrali globalnej, co zdecydowanie wydłuża proces negocjacji. Powyższa procedura ma na celu ściślejsze kontrolowanie kosztów i w efekcie faktycznie prowadzi do zmniejszenia swobody kosztowej. Jednak w przypadku krajów w mniejszym stopniu dotkniętych kryzysem może powodować zmniejszenie szybkości zawierania nowych kontraktów, a tym samym prowadzić do spadku konkurencyjności danego przedsiębiorstwa.

Widać to na przykładzie globalnych graczy, którzy mają również swoje przedsiębiorstwa w Polsce. Na tej sytuacji skorzystały firmy lokalne polskie i zagraniczne, a także globalni gracze, którzy wprowadzili bardziej zróżnicowaną politykę kontroli kosztowej i którzy mogli sprawnie poruszać się na rynku, szybko reagując na okazje rynkowe. Świadczy o tym mniejszy niż średni spadek przychodów w firmach generujących do 10 mln zł (o 8,5 proc.), od 10 do 50 mln zł (o 6 proc.), a także wzrost przychodów w grupie firm o przychodach od 50 do 100 mln zł (110 proc., ale spowodowany głównie wzrostem przychodów firm zagranicznych i z kapitałem mieszanym).

W tegorocznym rankingu przeważają firmy polskie (53 proc.). Najliczniejszą grupę stanowią firmy o przychodach od 10,1 do 50 mln zł (prawie 31 proc.), od 100 mln zł do 300 mln zł (25 proc.) oraz od 50,1 mln zł do 100 mln zł (23 proc.). Tradycyjnie natomiast największą grupę stanowią firmy, które jako główną działalność wskazały transport drogowy (29 proc.) i spedycję drogową (22 proc.) oraz usługi logistyczne (prawie 20 proc.).

Jeśli chodzi o pochodzenie kapitału, to przeważają firmy z kapitałem niemieckim, które w większości przypadków zanotowały spadek przychodów, oraz firmy francuskie (w większości wzrost przychodów) i holenderskie (w tym przypadku liczba firm, które odnotowały wzrost przychodów i spadek, jest podobna). Można postawić ostrożną hipotezę, że controlling finansowy, wysoki poziom centralizacji decyzji i przeniesienie ich na wyższy poziom oraz brak zróżnicowania procedur w zależności od kraju działania, charakterystyczne w większości przypadków dla kapitału niemieckiego, mógł w przypadku Polski (nietypowy rynek w okresie kryzysu i spadku przychodów w krajach europejskich) spowodować odwrotny skutek do zamierzonego.

Część firm, które regularnie prezentowały się w rankingu, w tym roku nie zdecydowała się pokazać, głównie ze względu na trudną sytuację. Zmniejszyła się zatem również przejrzystość rynku TSL w Polsce.

[srodtytul]Analiza tendencji w branży TSL na bazie wyodrębnionych grup przychodowychGrupa firm o przychodach powyżej 300 mln zł[/srodtytul]

W grupie tej znalazło się dziesięć firm, trzy z kapitałem polskim i siedem z zagranicznym i mieszanym. Grupa ta generuje prawie 47 proc. przychodów (5,1 mld zł) i zatrudnia prawie 43 proc. pracowników (12 770 osób) wszystkich analizowanych firm. Przychody tej grupy spadły w ciągu roku o 13 punktów proc. (87 proc.), a zatrudnienie – zaledwie o 1 pp. Główne spadki przychodów zanotowano wśród firm zagranicznych (84 proc.), gdy w polskich o 0,2 pp. W polskich firmach nastąpił również znaczący spadek zatrudnienia (87 proc.), gdy w zagranicznych i mieszanych zanotowano wzrost (102 proc.). W efekcie przychód przypadający na zatrudnionego na umowę o pracę spadł do 87 proc. i wyniósł 400 tys. zł. Sytuacja ta była konsekwencją przede wszystkim znaczącego spadku przychodów na zatrudnionego w zagranicznych firmach (82 proc.) do 376 tys. zł. W polskich firmach nastąpił wzrost powyższego wskaźnika (115 proc.) do 546 tys. zł. Jednak polskie firmy były nadal znacząco mniejsze niż zagraniczne. Średni przychód na firmę wyniósł 329 mln zł, gdy w firmach z kapitałem zagranicznym i mieszanym – 589 mln zł. Inaczej również kształtowała się sytuacja, jeśli chodzi o dynamikę zysków i ich wartość. W przypadku polskich firm dynamika zysku była bardzo wysoka, ponadtrzykrotna i średnia wartość przypadająca na firmę wyniosła 12,4 mln zł, a w przeliczeniu na zatrudnionego – 20,5 tys. zł. W firmach z kapitałem zagranicznym i mieszanym – w zasadzie utrzymano poziom zysku z 2008 r.; średnio, w przeliczeniu na firmę, wyniósł on 30 mln zł, a na zatrudnionego – 32 tys. zł. Tak więc nadal zysk i rentowność zatrudnienia firm zagranicznych i z kapitałem mieszanym były znacząco wyższe, ale różnica się zmniejszyła.

[srodtytul]Grupa firm o przychodach od 100 mln zł do 300 mln zł[/srodtytul]

Grupa liczy 19 firm, w tym 6 polskich i 13 zagranicznych. Wielkość przychodów to prawie 3,7 mld zł (32 proc.). W sumie firmy o przychodach powyżej 100 mln zł rocznie generują 79 proc. całości przychodów i stanowią pod względem liczebności 43 proc. ujętych w rankingu przedsiębiorstw. Tworzą one, przy zatrudnieniu 11 tysięcy osób, 37 proc. miejsc pracy. Spadek przychodów w tej grupie w stosunku do 2008 r. był jeszcze wyższy niż w analizowanej wcześniej i wyniósł 15 pp. (85 proc.). W firmach zagranicznych był on jednak zdecydowanie większy (17 proc.) niż w polskich (12 proc.). Natomiast zatrudnienie uległo obniżeniu o niespełna 6 pp. (94 proc.), jednak polskie firmy tylko w niewielkim stopniu zredukowały liczbę pracowników (spadek o 1 pp.), gdy natomiast w firmach zagranicznych spadek ten był większy i wyniósł 8 pp. Przychody z działalności TSL w przeliczeniu na firmę ukształtowały się na poziomie 194 mln zł. Nieco większe były firmy polskie – średnio jedna firma generowała 212 mln zł, gdy w firmach zagranicznych wartość ta wyniosła 186 mln zł. Również w przeliczeniu na jednego pracownika zatrudnionego na umowę o pracę, przy średniej dla wszystkich firm – 336 tys. zł, polskie firmy generowały więcej (400 tys. zł, spadek o 11 pp.) niż firmy zagraniczne (309 tys. zł, spadek o 10 pp.). W tej grupie, odwrotnie niż w większości pozostałych, obniżeniu ulegały również zyski brutto – średnio o 5 pp., w przypadku polskich firm o 2 pp., a w zagranicznych i mieszanych – aż o 15 pp. Średnia wartość zysku brutto w przeliczeniu na jedną firmę wyniosła 10,5 mln zł (dokładnie dwa razy mniej niż w grupie o przychodach powyżej 300 mln zł) – w polskich firmach średnia wyniosła

8,9 mln zł (spadek o 6 pp.), a w zagranicznych i mieszanych – 3,2 mln zł (spadek o 11 pp.). Wyższa była rentowność zatrudnienia dla polskich firm – 25 tys. zł (spadek o 4 pp.) niż dla zagranicznych i mieszanych – 11 tys. zł (wzrost o 4 pp.).

[srodtytul]Grupa firm o przychodach od 50 mln zł do 100 mln zł[/srodtytul]