Plan schładzania entuzjazmu Polaków do Unii Europejskiej, który wiosną 2017 zapowiadał Witold Waszczykowski, zupełnie się nie powiódł. Ostatnie badania opinii publicznej przeprowadzone przez Kantar Millward Brown SA w grudniu ubiegłego roku pokazały 83-proc. poparcie dla naszego członkostwa w Unii. Dla Jarosława Kaczyńskiego, prawdziwego szefa rządu, tworzy to poważne wyzwanie. Musi udowodnić, że rząd PiS jest w stanie realizować w unijnych strukturach narodowe aspiracje Polaków. Warunkiem jest odbudowanie relacji z Komisją Europejską i krajami członkowskimi.
Pierwszy krok został zrobiony. Nowy premier, Mateusz Morawiecki, pokazał, że jest zdolny do prowadzenia normalnego dialogu z szefem Komisji Europejskiej. Najważniejszym sprawdzianem będzie jednak wynik negocjacji nad nowymi wieloletnimi ramami finansowymi, czyli budżetem Unii na lata 2021–2027. Wszystko wskazuje na to, że zakończą się one dla nas klęską.
Dlaczego? Wcale nie z powodu uruchomionej przez Komisję Europejską pod koniec grudnia procedury kontroli praworządności, przewidzianej w artykule 7 traktatu lizbońskiego. Droga do zawieszenia prawa państwa członkowskiego do głosowania w Radzie UE jest długa i niepewna. Stąd nie dziwię się szefom propagandy PiS, że kierują uwagę wyborców na kwestie formalne. Mają prawo liczyć, że procedura nie zostanie zakończona.
Prawdziwym powodem fiaska negocjacji budżetowych będzie obecna dramatycznie niska pozycja Polski w Unii. Wynika ona z całkowitej utraty wiarygodności rządu PiS. Jego głos nie jest tam w ogóle słuchany. Żadna „offensive de charme" premiera Morawieckiego nic tu nie zmieni. Podstawy braku zaufania unijnych partnerów są bowiem bardzo głębokie. Dotyczą praktyki politycznej w relacjach europejskich oraz radykalnych zmian ustrojowych w Polsce, dokonywanych wbrew konstytucji już od ponad dwóch lat.
Wartości i konstytucja
Unia Europejska to wspólnota prawa i standardów. Jej celem jest godzenie sprzecznych interesów państw członkowskich. Zgodnie z zasadą „win-win" bilans negocjacyjny dla każdego kraju jest dodatni. Jest to możliwe, ponieważ wspólnym decyzjom podlega bardzo wiele interesów ze sfery finansów, gospodarki, spraw społecznych, infrastruktury, wreszcie polityki zagranicznej i bezpieczeństwa. Mają one różną wagę i znaczenie dla członków. Ich priorytety często nie pokrywają się ze sobą. Państwa wygrywają najważniejsze cele, koncentrując negocjacje na nich i poświęcając sprawy mniejszej wagi.
Ten wyrafinowany i wrażliwy mechanizm wymaga zaufania. Pochodzi ono z przekonania, że mimo różnic jesteśmy do siebie podobni, a zatem przewidywalni. Jarosław Kaczyński złamał tę zasadę. Zbudował w Polsce system władzy totalnej. Podporządkował sobie wszystkie instytucje państwowe, w tym sądy. Postawił ponad prawem siebie i swoją partię. Niszcząc niezawisłość sądów, zakwestionował podstawowy warunek, dzięki któremu działa w Unii wspólny rynek. W jaki sposób nasi partnerzy mają teraz wierzyć w uczciwość orzekania w procesach związanych ze swobodnym przepływem osób, towarów, usług i kapitału? Przecież o wyroku sądowym jakiejkolwiek unijnej firmy w Polsce może decydować nie prawo, ale wola rządzących. Dlaczego członkowie Unii mają uwzględniać nasz głos w negocjacjach, gdy tracą poczucie bezpieczeństwa prawnego w relacjach z nami?
Polska przestała być podobna do innych państw UE. Nie tylko dlatego, że sprzeniewierzyła się unijnym wartościom. Tak postąpiły też Węgry, jednak zgodnie ze swoją ustawą zasadniczą. Przede wszystkim dlatego, że PiS wielokrotnie złamało konstytucję. Łamiąc ją, naruszył zawartą w artykule 2 traktatu lizbońskiego zasadę państwa prawnego. Polska stała się nieprzewidywalna.
Zawsze po stronie problemów
PiS, kierując się w dużym stopniu względami polityki wewnętrznej, zerwał partnerstwo z Niemcami i Francją oraz aktywną politykę wobec innych krajów europejskich. W regionie zamiast cementować solidarność nowych członków UE w sprawach budżetowych i energetycznych oraz wzmacniać flankę wschodnią NATO, zaczął tworzyć ideologiczny projekt Trójmorza. Ponadto, eksponując nadzwyczajne związki z Węgrami, zaczął dzielić naturalne zaplecze naszej polityki europejskiej, którym jest Grupa Wyszehradzka. W swoich interesach PiS wielokrotnie prosił kraje regionu o wsparcie. Jednak gdy telefon dzwonił w drugą stronę, często pozostawał bez odpowiedzi. W grudniu PiS nie potrafił wywalczyć przeniesienia chociażby jednej unijnej agencji z Londynu do Polski lub przynajmniej do któregoś z państw Europy Środkowej.
I nic dziwnego. Jeśli Polska staje zawsze po stronie problemów, a nie rozwiązań, nie można spodziewać się innych efektów. Przegraliśmy w sprawie pracowników delegowanych. W kwestii polityki klimatycznej PiS długo zajmował skrajne stanowisko. Upierając się przy węglu i odmawiając uzupełnienia systemu energetycznego o produkcję czystej energii, Polska została osamotniona w Radzie UE. Została zmuszona do zawarcia kompromisu w ostatniej chwili. Doprowadziła do niego groźba wykluczenia możliwości dotowania rozwoju naszych elektrowni przez Fundusz Modernizacji.
Symbolem braku choćby symbolicznego wyjścia naprzeciw problemom Unii była kwestia uchodźców. Austria długo odmawiała ich przyjęcia z Grecji i Włoch, ale w końcu postanowiła pokazać gest solidarności i zaprosiła kilkadziesiąt rodzin. Zeszła przez to z celownika Komisji Europejskiej. Inaczej zachował się premier Morawiecki. Potwierdził, że będzie twardo odmawiał prośbom Brukseli. Właściwie nie ma sprawy, w której Unia Europejska i poszczególne kraje mogłyby liczyć na polską pomoc. W ten sposób stajemy się niepotrzebni. Bo w Unii obowiązuje stara rzymska zasada „daj, abyś dostał". PiS stosuje zasadę „Poland first". I ma jedynie roszczenia.
Unia to wspólnota, w której dąży się do eliminowania konfliktów, zwłaszcza gwałtownych. Nie oznacza to jednak, że nie ma w niej rywalizacji. Trochę tak jak na polskiej wsi, gdzie wszyscy są spokrewnieni, ale każdy dba o swoje. Zwłaszcza jak jeden ma czarnoziem, drugi piaski, trzeci dostęp do rzeczki, a czwarty kawałek lasu. Jednak kto wyłamuje się ze wspólnoty, staje się na własne życzenie słaby i nie może liczyć na współczucie. Polska właśnie sama pozbawia się siły, argumentów i sojuszników w kluczowym momencie batalii w Unii.
Fundusze na zakręcie
Jarosław Kaczyński stoi dziś przed swoją największą klęską europejską. Do końca maja Komisja Europejska ma przedstawić propozycję nowego budżetu siedmioletniego. Chce błyskawicznych negocjacji, aby uzgodnić go jeszcze przed wyborami do Parlamentu Europejskiego w maju 2019 r. Półtora roku to zabójcze tempo. Mało czasu, aby nadrobić zaległości. Zwłaszcza że scena do negocjacji została już ustawiona, a role rozdane. Polska będzie w nich statystą. Wiadomo, że na skutek brexitu budżet unijny straci rocznie ok. 13 mld euro. Dodatkowo Unia wygląda dziś zupełnie inaczej niż w latach 2011–2013, kiedy negocjowano obecne wieloletnie ramy finansowe.
Wówczas powoli wychodząca z kryzysu Europa przyjęła cele defensywne. Postawiła na podstawowe fundusze finansujące rolnictwo i politykę spójności. Obecnie, korzystając z koniunktury, ale także nowych wyzwań, wiele mówi się o rozwoju, innowacyjności i edukacji. Wagi nabrały także instrumenty finansujące politykę migracyjną, azylową, bezpieczeństwo i obronność. Francuzi i Niemcy w awangardzie nowych rozwiązań proponują odejście od logiki negocjacji, w których chodzi o przepływy pieniędzy między płatnikami a odbiorcami netto.
W zamian forsują pojęcie europejskiej wartości dodanej i potrzebę wzmocnienia europejskich produktów publicznych dostępnych dla wszystkich obywateli Unii. W tej logice nie ma dawców i biorców. Teoretycznie wszyscy korzystają równo. Jednak wiadomo, że zdolność do ubiegania się np. o fundusze wspierające innowacyjność i przemysł obronny mają firmy pochodzące przede wszystkim z krajów najbardziej rozwiniętych.
Kwestionowane jest znaczenie funduszy strukturalnych jako rekompensaty za otwarcie rynków nowych członków na towary starych. Jest oczywiste, że nowe instrumenty finansowe powstaną kosztem funduszy rolnych i strukturalnych, których głównym beneficjentem jest Polska. W Komisji Europejskiej jest rozpatrywana koncepcja wiążąca wypłaty z funduszów spójności i strukturalnych z poszanowaniem praworządności i prowadzenia przez kraje polityki zgodnej z zasadami unijnymi. Nie ma w tym słowa o Polsce, ale wszyscy wiedzą, o kogo chodzi. PiS osamotniony i niesłuchany nie może nikogo przekonać ani do naszych interesów, ani do swojego stanowiska.
Nic do zaoferowania
O znacząco zmniejszone fundusze europejskie zaczynają też konkurować sojusznicy z Trójmorza. Bułgaria i Rumunia, umiejętnie włączające się w rozwiązywanie problemów europejskich oraz korzystające z atutu przewodniczenia w Radzie UE, są na najlepszej drodze do zapewnienia sobie satysfakcjonujących dotacji. Węgry, wskazywane na głównego sprzymierzeńca rządu PiS, już dogadują się z bawarską CSU, aby zapewnić sobie wsparcie rządu Niemiec dla realizacji swoich aspiracji. Niedługo to one będą mogły zaoferować Warszawie kanały komunikacji z Berlinem.
Solidarność węgierska jest możliwa, ale tylko gdy opłaca się Budapesztowi. I nie ma w tym nic nowego. Gdy Victor Orbán negocjował przystąpienie Węgier do Unii Europejskiej, uważał Polskę za obciążenie i był przekonany, że negocjacje bez niej będą łatwiejsze. Dopiero bezpośredni komunikat z Niemiec, że Europa Środkowa do Unii wejdzie z Polską albo wcale, skłonił go do liczenia się z Warszawą.
Dziś łatwiej jest sobie wyobrazić koalicję mniejszych krajów szukających sposobności powiększenia swojego udziału kosztem Polski niż ich sojusz z Polską na rzecz zaspokojenia naszych oczekiwań. Polska niebędąca w sojuszu z Niemcami i Francją, egoistycznie wykorzystująca region, nie jest dla nikogo atrakcyjna. Nie ma nic do zaoferowania. Odwrotnie, staje się łatwą ofiarą, której udział w unijnym torcie można z łatwością pomniejszyć.
Zamiast tygrysa schorowany bawół
Osamotnienie Polski ma związek z osią, wokół której organizuje się na nowo Unia Europejska. Chodzi o euro. PiS wyniósł sprzeciw wobec jego przyjęcia do rangi racji stanu. Odmawiając rozmów mających nawet odległy horyzont przystąpienia do unii walutowej, stracił wpływ na proces dalszej integracji UE. Po wyjściu Wielkiej Brytanii kraje unii monetarnej będą odpowiedzialne za wytworzenie 85 proc. europejskiego PKB. To także 85 proc. budżetu Unii. Szef KE Jean-Claude Juncker i komisarz ds. budżetu Günther Oettinger wyraźnie zaznaczają, że skoro udział strefy euro w budżecie jest tak duży, to nie ma sensu tworzyć osobnego budżetu dla niej. A to może oznaczać dodatkowy ubytek środków dla Polski.
Pieniądze z budżetu byłyby bowiem po części przeznaczone nie na inwestycje, lecz na stabilizację wspólnej waluty. Chorwacja, Bułgaria i Rumunia zwiększają swoją pozycję w negocjacjach budżetowych kosztem Polski także dlatego, że zasugerowały gotowość wejścia do unii monetarnej. Orbán czeka na wybory i jest prawdopodobne, że przyłączy się do tych krajów po kolejnym zwycięstwie. Zresztą już dziś Węgry i Czechy stosunkowo łatwo mogą zdecydować się na przyjęcie wspólnej waluty.
Taki jest obraz polskiej polityki europejskiej. Rząd PO zdawał sobie sprawę ze znaczenia wsparcia finansowego Unii dla rozwoju cywilizacyjnego Polski. I odniósł wielki sukces, gwarantując ponad 106 mld euro. Także premier Morawiecki docenia dotacje z Brukseli. Przewiduje, że połowa środków na realizację jego planu będzie pochodziła właśnie stamtąd. Jednak okres unijnej hossy budżetowej skończy się w 2020 r. Przegranym będzie każdy z nas. Włączając w to rolników, którzy mieli dotychczas bardzo silną pozycję. Odpowiedzialność za to poniesie rząd PiS. Dla osiągnięcia nieograniczonej żadnym prawem władzy, zniszczył pozycję negocjacyjną Polski. Reszty dokonało kompromitujące dyletanctwo w polityce europejskiej. Z tygrysa stajemy się schorowanym bawołem, który odłączył się od stada. Jego los bywa zwykle przesądzony.