Zgodnie z polskim prawem twórcy przysługują dwie kategorie praw: osobiste i majątkowe. Tylko w przypadku autorskich praw majątkowych możliwe jest ich przejścia na podmioty niebędące twórcami, co oznacza, że tylko one podlegają obrotowi. Kategoria utworów jest bardzo szeroka i będzie nim zarówno praca naukowa, jak i projekt architektoniczny czy prezentacja multimedialna.
Autorskie prawa majątkowe (AMP) zwykle przysługują twórcy. Wyjątek stanowią utwory pracownika, które powstały w związku z obowiązkami wynikającymi ze stosunku pracy. APM gwarantują twórcy prawo do korzystania z utworu, rozporządzania nim na wszystkich polach eksploatacji oraz do wynagrodzenia za korzystanie z niego. Z tego powodu prawa te stanowią podstawę dochodów twórcy, jak i podmiotów nimi dysponujących. Katalog pól eksploatacji jest praktycznie nieograniczony. Jest to np. utrwalanie i zwielokrotnianie utworu, wprowadzanie do obrotu czy użyczenie egzemplarzy, na których utwór zwielokrotniono, czy rozpowszechnienie poprzez publiczne wykonanie.
Zawarcie umowy
W przypadku utworu, który ma wielu twórców, autorskie prawa majątkowe będą przysługiwać wszystkim, którzy nie tworzyli go w ramach stosunku pracy. Przedsiębiorca lub spółka często w ramach prowadzonej działalności gospodarczej przygotowuje np. projekt inwestycji budowlanej czy spot reklamowy oraz zobowiązuje się przenieść na podmiot zamawiający ogół AMP do utworu finalnego. W takiej sytuacji należy zadbać o skutecznie nabycie autorskich praw majątkowych od wszystkich podmiotów będących twórcami, nawet jeśli na utworze finalnie widnieje nazwisko lub firma tylko jednego podmiotu. Umowa taka wymaga dla swojej ważności zachowania formy pisemnej.
Przeniesienie prawa własności egzemplarza utworu (np. płyty CD z dokumentacją projektową) nie prowadzi do przejścia APM, o ile nie zawarto w umowie odmiennych postanowień. Zachowanie wymogu formy pisemnej umowy przenoszącej APM i zawarcie jej ze wszystkimi współtwórcami jest więc szczególnie istotne. Niedochowanie tych wymogów wiąże się z odpowiedzialnością majątkową za naruszenie praw tych osób. Jeżeli np. osoba prawna lub jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej poniesie z tego tytułu szkodę, może to rodzić dalszą odpowiedzialność osób działających w jej imieniu za wyrządzoną jej szkodę działaniem sprzecznym z prawem.
Pola eksploatacji
W oparciu o przepisy ustawy o prawach autorskich i prawach pokrewnych należy wyraźnie zastrzec, iż określona umowa ma na celu przeniesienie autorskich prawa majątkowych. W przypadku braku tego zastrzeżenia umowa będzie obejmowała tylko korzystanie z utworu, tj. udzielenie licencji. W razie braku odmiennych postanowień będzie to miało rozliczne konsekwencje. Po pierwsze, twórca będzie mógł udzielać licencji innym podmiotom. Po drugie, twórca będzie mógł wypowiedzieć taką umowę licencyjną na rok naprzód z zachowaniem terminu wypowiedzenia na koniec roku. Po trzecie, nabywca nie będzie mógł udzielać sublicencji.
Sporządzając umowę przenoszącą APM, należy też dokładnie określić pola eksploatacji utworu, do których prawa te będą się odnosić. W każdym przypadku przeniesienia APM można dokonać jedynie na istniejących w danym momencie polach. W razie pojawienia się nowego pola eksploatacji należy zawrzeć nową umowę.
Sporym problem praktycznym jest określenie, kiedy mamy do czynienia z nowym polem eksploatacji. Najczęściej przyjmowanym kryterium jest techniczny i ekonomiczny sposób korzystania z utworu. Można również mówić o kryterium innego kręgu odbiorców czy odmiennym zasięgu terytorialnym i językowym. Precyzyjne określenie pól eksploatacji pozwoli uniknąć konfliktów związanych z realizacją umowy.
Orzeczenie
Przy ustalaniu, jakie pola eksploatacji obejmuje umowa, należy odwołać się do ogólnych zasad wykładni zawartych w kodeksie cywilnym, co oznacza, że sąd w pierwszej kolejności będzie starał się rekonstruować zgodny zamiar stron, a dopiero później przejdzie do literalnego odczytania postanowień umownych. Troska o precyzyjne określenie pól ujętych w umowie powinna być przedmiotem szczególnego zainteresowania nabywcy APM, gdyż w razie niedających się rozstrzygnąć wątpliwości należy przyjąć interpretację korzystną dla twórcy – na podstawie wyroku Sądu Najwyższego z 8 grudnia 2008 r., sygn. akt V CNP 82/08.
W przypadku przeniesienia autorskich prawa majątkowych na wszystkich polach eksploatacji należy pamiętać, że twórca zachowuje prawo do zezwalania na wykonywanie autorskiego prawa zależnego. Oznacza to, że wykonywanie tych praw, do m.in. tłumaczenia, przeróbki czy adaptacji, nie będzie możliwe bez zgody twórcy. Przeniesienie prawa do wyrażania zgody na wykonywanie autorskiego prawa zależnego jest możliwe na podstawie umowy.
Zapłata twórcy
Jeśli strony nie postanowiły w umowie inaczej, w związku z przejściem APM twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Należy pamiętać o zasadzie przyznawania wynagrodzenia za każde pole eksploatacji oddzielnie. Możliwe jest określenie jednego wynagrodzenia za wszystkie ujęte w umowie pola eksploatacji. W przypadku rażącej dysproporcji między wysokością wynagrodzenia twórcy a korzyściami nabywcy możliwe jest sądowne podwyższenie wynagrodzenia twórcy. Istnieje też możliwość uzależnienia wynagrodzenia twórcy od wpływów z korzystania z utworu. Jest to szczególnie praktyczne rozwiązanie, gdy wpływy te okażą się trudne do określenia w momencie zawierania umowy. Dodatkowo wynagrodzenie będzie przysługiwać twórcy utworu plastycznego za realizację nadzoru autorskiego przed rozpowszechnieniem utworu.
—Tymoteusz Siwiak, prawnik w kancelarii Meissner & Partnerzy Radcowie Prawni
