Kapituła XX edycji Nagrody „Rzeczpospolitej” im. Jerzego Giedroycia nominowała 14 kandydatów, którzy rozwijają myśl redaktora „Kultury” i twórcy Instytutu Literackiego w Paryżu. Nasza redakcja nagrodę tę ustanowiła w 2001 roku, w pierwszą rocznicę śmierci znakomitego redaktora i polityka, twórcy „Kultury” i Instytutu Literackiego w Paryżu.

Wyróżnienie mogą otrzymać osoby lub instytucje kierujące się zasadami wyznawanymi przez Jerzego Giedroycia, które cechuje bezinteresowna troska o sprawy publiczne, umacnianie pozycji Polski w Europie oraz kultywowanie dobrych stosunków z narodami Europy Środkowo-Wschodniej. Gala ogłoszenia laureatów nagrody online odbędzie się 17 grudnia. Poniżej lista nominowanych.

Mykoła Riabczuk

Ukraiński poeta, krytyk literacki, eseista i publicysta.

W młodości zafascynowany Hryhorijem Czubajem, zaprzyjaźniony z Wiktorem Neborakiem i Jurijem Andruchowyczem, twórcami grupy literackiej Bu-Ba-Bu. Za publikację wierszy w almanachu „Skrzynia” został relegowany ze studiów.

W 1988 ukończył Instytut Literacki im. M. Gorkiego w Moskwie, posiada dyplom doktora teorii literatury. Był redaktorem i zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika „Wseswit” oraz szefem działu krytyki czasopisma „Suczasnist”. Był współzałożycielem opiniotwórczego kijowskiego miesięcznika „Krytyka”. Zamieszczał w nim przegląd paryskiej „Kultury”. Jest współpracownikiem Centrum Studiów Europejskich Uniwersytetu Akademia Kijowsko-Mohylańska. W 2002 r. został laureatem polsko-ukraińskiej Nagrody Pojednania Polsko-Ukraińskiego.

Andrzej Peciak

Badacz „Kultury”, wydawca dzieł Jerzego Giedroycia, historyk i działacz opozycji demokratycznej.

Od 1979 roku kolporter wydawnictw drugiego obiegu. Uczestnik strajku okupacyjnego w Lubelskich Zakładach Naprawy Samochodów w 1981 r. W latach 80. XX wieku był wykładowcą podziemnej Wszechnicy Związkowej Regionu Środkowo-Wschodniego NSZZ Solidarność. Współzałożyciel i redaktor drugoobiegowego Funduszu Inicjatyw Społecznych. Po wydaniu w 1986 roku serii znaczków poczty Solidarność z okazji 40. rocznicy powstania Instytutu Literackiego został zaproszony przez redaktora Jerzego Giedroycia do Maisons-Laffitte. Od tego czasu stały współpracownik i wydawca kilkudziesięciu książek i reprintów prezentujących dorobek Instytutu Literackiego i Jerzego Giedroycia.

W latach 90. prywatny wydawca, w latach 1994–2009 dyrektor Wydawnictwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie. W 1995 roku był współzałożycielem Stowarzyszenia Wydawców Szkół Wyższych, w latach 2000–2006 jego prezesem.

Iwona Hofman

Badaczka „Kultury”, politolog, dyrektor Instytutu Nauk o Komunikacji Społecznej i Mediach Wydziału Politologii i Dziennikarstwa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

Absolwentka Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, 31 maja 2004 habilitowała się na podstawie pracy „Ukraina, Litwa, Białoruś w publicystyce paryskiej »Kultury«”. 7 października 2010 nadano jej tytuł profesora w zakresie nauk humanistycznych. Pracowała w Wyższej Szkole Zarządzania i Bankowości w Poznaniu oraz w Wyższej Szkole Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie. Została prezesem Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej, członkiem zarządu Towarzystwa Instytutu Europy Środkowo-Wschodniej, przewodniczącą Rady Towarzystw Naukowych Prezydium Polskiej Akademii Nauk i członkiem prezydium Komitetu Nauk Politycznych Polskiej Akademii Nauk. Została członkiem Komitetu Nauk Politycznych PAN na kadencję 2020–2023.

Swietłana Aleksijewicz

Pisarka, dziennikarka narodowości białorusko-ukraińskiej, tworząca w języku rosyjskim, autorka filmów i sztuk teatralnych, w 2015 roku laureatka Nagrody Nobla w dziedzinie literatury.

W swojej twórczości porusza tematykę II wojny światowej, radzieckiej interwencji w Afganistanie, katastrofy w Czarnobylu, samobójstw. Jest krytycznie nastawiona do polityki prowadzonej przez prezydenta Białorusi Aleksandra Łukaszenkę, dlatego jej książki nie są wydawane w tym kraju. W 1972 roku ukończyła studia na Wydziale Dziennikarstwa Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego im. Lenina. Potem pracowała jako wychowawczyni w internacie i była nauczycielką, współpracowała z gazetami, pisała książki. Od 1976 roku była członkiem Związku Dziennikarzy ZSRR, od 1983 roku – Związku Pisarzy ZSRR, od 1989 roku – białoruskiego PEN-Centrum. W 1995 roku została członkinią Rady Obserwacyjnej Białoruskiego Komitetu Helsińskiego. W 2013 roku po wielu podróżach ostatecznie powróciła do kraju i osiadła na stałe w Mińsku. Zdaniem krytyków za jej literackiego ojca chrzestnego można uznać białoruskiego pisarza Alaksandra Adamowicza.

Wiera Meniok

Szefowa Fundacji Muzeum i Festiwalu Brunona Schulza w Drohobyczu na Ukrainie.

Studiowała filologię rosyjską na Państwowym Uniwersytecie Pedagogicznym im. Iwana Franki w Drohobyczu, gdzie po ukończeniu studiów została asystentką w Zakładzie Literatury Powszechnej. Obroniła pracę doktorską z teorii literatury na Uniwersytecie Narodowym w Doniecku. Na Uniwersytecie w Drohobyczu prowadziła wykłady i zajęcia z literaturoznawstwa, teorii literatury, literatury rosyjskiej XX wieku.

Od 1996 r. zajęła się polonistyką: odbyła staże naukowe na Uniwersytecie Jagiellońskim. Jest autorką publikacji naukowych m.in. dotyczących twórczości Brunona Schulza i tłumaczką polskojęzycznych tekstów dotyczących tego autora na język ukraiński.

Była inicjatorką założenia przy Uniwersytecie w Drohobyczu w 2002 roku Polonistycznego Centrum Naukowo-Informacyjnego im. Igora Menioka.

Piotr Kłoczowski

Historyk sztuki, zastępca dyrektora Muzeum Literatury, eseista, wydawca, kurator wystaw malarstwa.

W latach 2002–2005 był doradcą ministra kultury Waldemara Dąbrowskiego. Kurator Instytutu Dokumentacji i Studiów nad Literaturą Polską oraz wykładowca Akademii Teatralnej w Warszawie. Redaktor serii Biblioteka Mnemosyne w wydawnictwie słowo/obraz terytoria. Wydał tom esejów i szkiców Konstantego Jeleńskiego „Chwile oderwane”.

Kurator wydawanej w Czytelniku serii: Archiwum „Kultury”, w której opublikowano korespondencję Jerzego Giedroycia. Autor wywiadu rzeki z Józefem Czapskim „Świat w moich oczach”. Kurator wystaw Jana Lebensteina „Etapy”, „Józef Czapski w kolekcji Aeschliemanna”. Publikował m.in. w „Zeszytach Literackich”.

Natalia Radzina

Białoruska redaktorka serwisu Charter97.org.

Studiowała dziennikarstwo na Białoruskim Uniwersytecie Państwowym, równocześnie pracując jako dziennikarka w niezależnych mediach. Współpracowała z niezależnymi czasopismami: „Imia”, „Narodnaya Wolia”, „Nowosti” i „Nasza Swaboda”. Po studiach została redaktorką naczelną portalu charter97.org reprezentującego organizację Karta’97.

Wielokrotnie była aresztowana. Pomimo konfiskaty paszportu wyjechała do Moskwy. Po czteromiesięcznym ukrywaniu się poprosiła przedstawicielstwo ONZ ds. uchodźców o pomoc i po wyrobieniu dokumentów wyjechała do Holandii.

W 2011 roku otrzymała azyl na Litwie. Od 2012 roku mieszka w Warszawie, gdzie działa portal.

Henryk Wujec (pośmiertnie) i Ludwika Wujec

Działacze opozycji demokratycznej w okresie PRL.

Fizyk Henryk Wujec był członkiem Klubu Inteligencji Katolickiej. W 1976 zaangażował się w organizację pomocy dla robotników z Ursusa represjonowanych za udział w wydarzeniach z Czerwca ’76. Wraz żoną byli współpracownikami Komitetu Obrony Robotników, a Henryk też członkiem KSS KOR. Organizowali i redagowali podziemne czasopisma. Działacze NSZZ Solidarność. Po wprowadzeniu stanu wojennego Wujcowie zostali internowani, w latach 1984–1986 Henryk był więziony, a Ludwika działała w Prymasowskim Komitetem Pomocy Osobom Pozbawionym Wolności i ich Rodzinom.

Brali udział w obradach Okrągłego Stołu. Ludwika była asystentką Tadeusza Mazowieckiego. Po wyborach czerwcowych Henryk był posłem na Sejm, obydwoje byli założycielami Unii Demokratycznej, a potem Unii Wolności, następnie Partii Demokratycznej.

W latach 90. Ludwika działała w warszawskim samorządzie. W rządzie Jerzego Buzka Henryk Wujec był sekretarzem stanu w Ministerstwie Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Był też doradcą prezydenta RP Bronisława Komorowskiego ds. społecznych.

Maria Kałamajska-Saeed

Historyk sztuki, prof. Instytutu Sztuki PAN.

W 1964 roku ukończyła historię sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Pracę zawodową rozpoczęła w Pracowniach Konserwacji Zabytków w Warszawie. Od 1978 była pracownikiem naukowym Instytutu Sztuki PAN w Warszawie, gdzie w 1990 roku uzyskała tytuł doktora nauk humanistycznych. Wykładała również historię sztuki na Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie.

Do 2006 roku była redaktorem „Katalog zabytków sztuki w Polsce”. Autorka wielu publikacji na temat zabytków. Odznaczona medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.

Andrej Chadanowicz

Białoruski poeta, tłumacz.

Absolwent romanistyki na Wydziale Filologicznym Białoruskiego Uniwersytetu Państwowego. Od 1997 wykłada na uniwersytecie w Mińsku. Jest też nauczycielem w Białoruskim Liceum w Mińsku (działa teraz w podziemiu). Od 2008 prezes białoruskiego PEN Clubu.

Jako poeta debiutował w 2002 roku, opublikował również tom limeryków. Jego utwory tłumaczone są na wiele języków. Chadanowicz tłumaczy z angielskiego, francuskiego, ukraińskiego i polskiego. Przekładał poezję polskich twórców, m.in. Adama Mickiewicza, Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego, Czesława Miłosza, Zbigniewa Herberta, Ryszarda Krynickiego.

Swiatłana Cichanouska

Białoruska działaczka polityczna, kandydatka na prezydenta Białorusi w wyborach prezydenckich w 2020 roku.

Ukończyła studia językoznawcze na Państwowym Uniwersytecie Pedagogicznym w Mozyrzu. Pracowała jako tłumaczka w różnych organizacjach, w tym w irlandzkiej organizacji charytatywnej Chernobyl Life Line.

W maju 2020 po aresztowaniu jej męża Siarhieja, który miał kandydować w wyborach prezydenckich, zarejestrowała swoją kandydaturę i wystartowała w wyborach. W czasie kampanii wyborczej jej wiece poparcia gromadziły tysiące Białorusinów. Wspierający ją aktywiści zebrali ponad 100 tysięcy podpisów poparcia dla niej. W czasie kampanii grożono jej.

W wyborach prezydenckich na Białorusi w 2020 roku według oficjalnych danych uzyskała wynik 10,1 proc. Wynik wyborów nie został uznany przez Cichanouską, a także przeciwników obecnego prezydenta.

Od tamtego czasu przez kraj przetacza się fala protestów i strajków, ich uczestnicy oskarżają białoruskie władze o fałszerstwa wyborcze. Po wyborach została zmuszona do wyjazdu z Białorusi na Litwę.

Dorota Janiszewska-Jakubiak

Dyrektor Instytutu Polonika.

Z wykształcenia jest historykiem sztuki, ukończyła Akademię Teologii Katolickiej oraz Akademię Dziedzictwa w Krakowie. Od 1994 r. pracowała w Ministerstwie Kultury m.in. w zespole ds. strat wojennych.

Jest autorką oraz redaktorką publikacji, organizatorką konferencji, a także konsultantką wystaw i filmów. Jest członkiem Rady Redakcyjnej „Cenne, bezcenne, utracone”. Od końca 2017 roku kieruje Instytutem Polonika, który ratuje zabytki związane z polskim dziedzictwem znajdujące się poza granicami Rzeczypospolitej.

Andżelika Borys

Działaczka i jedna z liderek mniejszości polskiej na Białorusi, nauczycielka, w latach 2005–2010 i od 2016 przewodnicząca Związku Polaków na Białorusi.

Studiowała na Wydziale Pedagogiki i Psychologii Uniwersytetu w Białymstoku. Po studiach wróciła na Białoruś, by wykładać język polski w polskiej szkole w Grodnie i w Odelsku. W 1995 została członkiem Związku Polaków na Białorusi, a po trzech latach przewodniczącą jego wydziału edukacji. W marcu 2005 roku wybrano ją ku zaskoczeniu władz Białorusi na szefową ZPB. Białoruskie Ministerstwo Sprawiedliwości unieważniło jej wybór i ulokowało na tym stanowisku osobę bliską władzom. Od tego momentu ZPB podzielił się na zwalczające się frakcje.

Za swoją działalność była represjonowana, m.in. skazywana na kary grzywny oraz areszt.

Saulius Skvernelis

Premier Litwy, prawnik i policjant.

Absolwent Wileńskiego Uniwersytetu Technicznego im. Giedymina i Uniwersytetu Michała Römera. W latach 1994–1998 był nauczycielem akademickim w Litewskiej Akademii Policyjnej. W kwietniu 2008 roku został zastępcą komendanta głównego policji, a w marcu 2011 komendantem głównym policji. Trzy lata później został ministrem spraw wewnętrznych w rządzie Algirdasa Butkevičiusa.

W 2016 został posłem, a następnie premierem Litwy. W maju 2019 bez powodzenia kandydował w wyborach prezydenckich. W sierpniu 2019 poinformował, że zdiagnozowano u niego białaczkę.