Odszedł mistrz inteligentnej rozrywki i satyry

Był wspaniałym improwizatorem, który łapał życie na gorąco. Do filmówki, którą skończył w 1956 r., trafił przez przypadek, bo chciał studiować rzeźbę. Do telewizji, jak na playboya przystało, zaprowadziła Gruzę piękna kobieta. Środowisko go nie doceniało, bo w przeciwieństwie do Wajdy i Zanussiego portretował Polaków poprzez komedie, satyrycznie. Od czasu serialu „Wojna domowa” (1965–1966) o rodzinie i konflikcie pokoleń – udowadniał, że socjologiczne obserwacje i ważne sprawy można pokazać lekko, ironicznie, nawet wbrew szarzyźnie czasów gomułkowskich.

Ukrytą kamerą

– Serial wziął się z tego, czego towarzysz Gomułka nie lubił – z „Przekroju”, jedynego kosmopolitycznego pisma w PRL, naszego okienka na świat – mówił mi. – Pisała tam felietony Maria Zientarowa. Naturalnym odruchem było sięgnięcie po niezwykle popularne postaci, które stworzyła. To proste: żeby wykonać dzieło sztuki, trzeba zaangażować artystów, a żeby zrobić coś lekkiego – warto sięgnąć po twórców, którzy mają poczucie humoru. „Wojna domowa” wnosiła do naszej rzeczywistości delikatny absurd, surrealizm i luz, które nie były mile widziane. Decyzję o produkcji wydał w telewizji traktowany marginalnie dział dziecięco-młodzieżowy, ale już w 1968 r. „Walka Młodych” pisała, że „Wojna domowa” wyprowadziła uczącą się młodzież na ulicę. Serial zniknął, kiedy zauważono jak w filmie pies sika na tygodnik „Kultura”. Nie wymyśliłem tego, nie byłem rewolucjonistą: pies sam nasikał na partyjne czasopismo.

Kreacje stworzyli Irena Kwiatkowska, Alina Janowska, Andrzej Szczepkowski, Kazimierz Rudzki.

Przełomowy był emitowany na żywo w latach 60. XX wieku telewizyjny program „Poznajmy się”. Wprowadził formułę kręcenia ukrytą kamerą oraz składanki konkursów, interakcji z widzami, piosenek, przewrotnej konferansjerki.

– Zaczęło się od tego, że poznałem Bogumiła Kobielę w teatrzyku Bim-Bom. Pomysł współpracy telewizyjnej wziął się stąd, że miałem w Ameryce ulubionego komika telewizyjnego Steve’a Allena. W programie „The Tonight Show” pozwalał sobie na wszystko. Żartował, śpiewał, a nawet czytał publiczności esej filozoficzny. Nie mogłem znaleźć odpowiednika Allena, więc złożyłem go z duetu Bogumił Kobiela – Jacek Fedorowicz.

Z kolei „Małżeństwo doskonałe” wprowadzało na antenę formę teleturniejowej zabawy.

Teatralne kreacje

Wiele spektakli Gruzy znalazło się w „Złotej setce Teatru TV”. Do monodramu „Sammy” (1962) zaprosił Zbyszka Cybulskiego. „Króla Edypa” (1967) z Gustawem Holoubkiem pokazał w garniturze z krawatem. Molierowski „Mieszczanin szlachcicem” z Kobielą był satyrą na awans społeczny partyjnych elit. W „Rewizorze” (1977) Gruza zderzył wielkiego Tadeusza Łomnickiego jako Horodniczego z młodziutkim Piotrem Fronczewskim w roli tytułowej. Oglądaliśmy opartą na kłamstwie gierkowską gigantomanię w rosyjskim kostiumie.

– Łomnicki był fantastyczny, ledwie markowaliśmy sytuację, a on dawał z siebie wszystko. Piotrek miał stracha przy Łomie, który był złośliwy i powtarzał: „Roli Chlestakowa nie można zepsuć. Jest tak świetnie napisana, że po prostu nie można. Rozumiesz?”. Oczywiście Fronczewski padał z przerażenia. A jak Łom się ze mną umawiał, to chciał się spotkać w kawiarni o takiej porze, żeby było jak najwięcej ludzi. Mówił: „Zależy mi, żeby tłumy wiedziały, że ja ciebie znam”. Siekiera w plecy, co?

W rodzajowym „Przyjęciu na dziesięć osób plus trzy” (1973) według scenariusza Jana Himilsbacha ze Zdzisławem Maklakiewiczem, Leonem Niemczykiem i Wiesławem Dymnym oglądaliśmy Polskę z perspektywy pośredniaka.

Męska menopauza

Zapowiedzią znakomitego „Czterdziestolatka” był surrealistyczny „Dzięcioł” (1970).

– Główna rola grana przez Wiesława Gołasa pokazywała problem faceta wpadającego w szpony rodzącego się feminizmu. Starałem się pokazać, jak kobiety wskakują mężczyźnie na głowę. Wśród kolegów, którzy pokazywali moralny niepokój, film wywołał oburzenie. Na festiwalu w Łagowie przyznali mi nagrodę za najgorszy film 25-lecia PRL. Ale kiedy „Dzięcioł” wszedł na ekrany, przed kinami stały kolejki od 10 rano. Jak na amerykański film.