Janusz Morgenstern nie żyje

Jego filmy „Do widzenia, do jutra", „Trzeba zabić tę miłość", „Godzina W", podobnie jak seriale „Kolumbowie " czy „Stawka większa niż życie" weszły do historii polskiego kina. W pamięci przyjaciół Janusz Morgenstern pozostanie jako człowiek życzliwy i uśmiechnięty. Do ostatnich dni bardzo młody. Artysta, który nie żył przeszłością i nie zasklepiał się w żadnym sposobie myślenia, lecz — ciekawy świata i otwarty na współczesność — umiał pytać i wątpić. — Nigdy nie byłem fanatykiem — mówił. — Rozumiem, że świat się zmienia i nie uważam, że zawsze mam rację.

Zobacz galerię zdjęć

Dwa lata temu zrobił na motywach powieści Janusza Andermana „Mniejsze zło" — film o przełomie lat 70. i 80. Niełatwy, bo pokazujący polskie społeczeństwo łaknące wolności, a jednocześnie skażone mentalnością socjalizmu. Morgenstern opowiadał w tym obrazie o meandrach moralności, odbrązawiał mit Solidarności. Wpisywał się w nurt rozliczeń, na jakie zdobyli się w tym czasie jedynie nieliczni twórcy, młodsi od niego o dwa pokolenia. Ale taki właśnie był zawsze. Trochę osobny, przełamujący stereotypy i bariery.

Mawiał, że urodził się kilka razy. Pierwszy raz 16 listopada 1922 roku, w Mikulińkach, niedaleko Tarnopola. Wojna zastała go na Podolu. Nigdy nie chciał o tym czasie mówić, ale nosił w sobie traumę: wspomnienia śmierci rodziców, strachu, ukrywania się, obozu, gdzie pracował w kolumnie tłukącej kamienie, potem służby wojskowej, z której zwolniono go dopiero pod koniec lat 40. To wszystko zaważyło na wielu jego życiowych decyzjach, nawet wyborze zawodu. Chciałem pracować w plenerze, bo przestrzeń kojarzyła mu się z bezpieczeństwem. Postanowił zostać leśnikiem, ale za namową kolegi, zdał do łódzkiej filmówki. To były jego drugie narodziny.

W szkole, która była wówczas, jak sam mawiał, „niezależną republiką na morzu terroru", chłonął sztukę, nadrabiał stracone lata. Ale potem było już trudniej. Komisja scenariuszowa odrzucała jego kolejne projekty: film o powstaniu, ekranizację opowiadania Jana Józefa Szczepańskiego o historii AK-owskiego oddziału. Dlatego zdecydował się na asystenturę. Pracował z Jerzym Kawalerowiczem, Wandą Jakubowską, ale przede wszystkim z Andrzejem Wajdą. To on zarekomendował Wajdzie Cybulskiego do roli Maćka w „Popiele i diamencie", to on wymyślił jedną z najsłynniejszych scen polskiego kina z kieliszkami płonącymi jak znicze za tych, co zginęli.

W 1960 roku narodził się po raz trzeci, jako reżyser. „Do widzenia, do jutra" wniosło do kina świeżość, przełamało nurt rozliczeniowy, opowiadając o miłości, odpowiedzialności, dojrzałości. Morgenstern portretował ludzi innych od tych z propagandowych plakatów — nie przodowników pracy i traktorzystki, lecz inteligencką młodzież niepewną, pełną egzystencjalnych wahań.

On sam żył jak jego bohaterowie, wynajmował służbówkę 2x2 metry, przyjaźnił z gdańskim „Bim-Bomem" i warszawskim STS-em, wieczory spędzał w SPATiF-ie i Kameralnej. Chłonął świat. Po „Do widzenia, do jutra" nakręcił kilka innych znaczących obrazów. Rozliczał się z czasem minionym w „Życiu raz jeszcze", dramacie wojennym „Potem nastąpi cisza", filmie o powstaniu „Godzina W.", ale też opowiadał o współczesności — w „Jowicie" według „Disneylandu" Dygata, a w 1972 roku w „Trzeba zabić tę miłość" według scenariusza Janusza Głowackiego. Ten obraz, podejmujący temat moralności, miłości, kariery, do dzisiaj nie stracił niczego ze swej siły.

Czwarte życie Janusza Morgensterna to telewizja. Uwierzył w nią jako jeden z pierwszych. Zaczął od spektakli teatru sensacji, popularnej w latach 60. „Kobry". Potem namówił Zbigniewa Safiana i Andrzeja Szypulskiego do napisania „Stawki większej niż życie". Kloss trafił na ekrany telewizorów w bardzo wielu krajach. „To była sensacja, ale z przymrużeniem oka" — mówił reżyser. Dzięki tej konwencji jeszcze dzisiaj „Stawka" daje się oglądać. Serialowi Morgenstern pozostał wierny. W 1970 roku powstali „Kolumbowie"— portret pokolenia AK-owców oparty na prozie Bratnego, siedem lat później — „Polskie drogi".

Piątym życiem było studio„Perspektywa", któremu do końca dyrektorował. Powstało tu ponad 100 polskich filmów, m.in. Wajdy, Konwickiego, Majewskiego, Leszczyńskiego, Falka, Domaradzkiego, Szulkina. Sam szef w 198o roku nakręcił „Mniejsze niebo" i na wiele lat wycofał się. Mówił, że problemy, które go nurtowały, nie interesowały widzów. Ale też, że w trudnych dla kinematografii czasach nie będzie zabierał pieniędzy młodym. Stanął za kamerą dopiero w 2000 roku, by nakręcić znakomity, nowoczesny film o inteligencie-alkoholiku „Żółty szalik". Potem było już tylko „Mniejsze zło".

I wreszcie życie szóste. To zupełnie prywatne. Żona Krystyna Cierniak, plastyczka, „piękna dwudziestoletnia", z którą przeżył ponad 40 lat. Dziesiątki znajomych: artystów biznesmenów, premiery filmowe, bankiety. Wyjazdy do Zakopanego, gdzie lubili ostatnio spędzać święta Bożego Narodzenia. Kuba, bo tak mówili na niego znajomi, kochał życie. Szedł w nim zawsze prostą drogą, a gdy kiedyś spytałam go co jest najważniejsze, odpowiedział „Uczciwość. Wobec siebie i innych". Potrafił patrzeć. Uważniej niż większość z nas. Sam niejedno przecierpiał i miał w sobie ogromną wrażliwość na drugiego człowieka. Kiedy odchodzą ludzie tacy jak on, wokół robi się bardziej pusto.

Dzisiaj w TVP Kultura

Specjalne wydanie Studia Kultura - Rozmowy o Morgensternie - godz.  20:20

Program poprowadzi Łukasz Drewniak. Będzie rozmawiał  z Kazimierzem Kutzem, Januszem Gajosem, Januszem Głowackim i Janem Englertem.

Widzowie TVP Kultura będą mieli okazje przypomnieć sobie dzisiaj  filmy:

"Żółty szalik" - godz. 21:00

"Mniejsze niebo" - godz. 01:05

****************************************************************************************************************

O Januszu Morgensternie

Władysław Kowalski, aktor

Strasznie mnie ta śmierć przybiła.Odszedł wybitny reżyser humanista, niezwykle wrażliwy i skromny człowiek. Nie chciał za wszelką cenę być na topie. Zawsze długo namyślał się nad realizacją kolejnego filmu — musiał go wewnętrznie poczuć. Nigdy nie stanął za kamerą z wyrachowania. Może dlatego w pewnym momencie kariery zamilkł jako reżyser aż na 16 lat? Trochę szkoda, bo w tym czasie mógł przecież nakręcić kilka świetnych filmów.

Pamiętam, że długo szukał aktora, który zagrałby Jerzego w „Kolumbach". Często mijaliśmy się w wytwórni na Chełmskiej, aż w końcu mnie zaczepił i powiedział: „Może ty?". Odpowiedziałem, że bardzo bym chciał.

Dzięki niemu aktor czuł się partnerem reżysera. Miał świadomość, że od niego też zależy jakość filmu.

Po zdjęciach do kolejnych odcinków „Kolumbów" często zostawaliśmy na planie, by porozmawiać na temat przyszłych scen, sposobu budowania postaci. Morgenstern sprawiał, że aktorzy wydobywali z siebie coś, o co sami się nie podejrzewali. Zarażał ich kreatywnością.

not. rś

Kazimierz Kaczor, aktor

Po raz pierwszy wystąpiłem u Janusza Morgensterna w „Stawce większej niż życie". To był mój debiut filmowy. Zagrałem mały epizod i do tego zrobiłem to bardzo niedobrze. Pamiętam, jak pan Janusz krzywił się na widok moich wysiłków. Dlatego, gdy kilka lat później wziąłem udział w zdjęciach próbnych do serialu „Polskie drogi", modliłem się, by sobie mnie nie przypomniał. Na szczęście otrzymałem rolę Leona Kurasia.

Nasza znajomość, która potem rozwinęła się w przyjaźń, nie zaczęła się obiecująco. Jednak wszystko, co osiągnąłem w początkach kariery i dzięki czemu stałem się popularny, naturalnie zawdzięczam Kubie. Tak wszyscy go nazywaliśmy.

Był człowiekiem niezwykle pogodnym, uśmiechniętym, bardzo wymagającym w pracy. Zdarzało mu się tracić cierpliwość, jeśli ktoś nie spełniał jego oczekiwań, ale zawsze miał na celu dobro filmu i aktora. Imponował wyczuciem, więc spokojnie można było oddać się w jego ręce.

Warto również podkreślić, że należał do grona mistrzów montażu filmowego. Świetnie wiedział, w którym momencie skończyć ujęcie, by idealnie połączyło się z tym, co już zrealizował lub dopiero planował nakręcić.

Widziałem się z nim miesiąc temu. Był jak zwykle pełen optymizmu i nadziei, że będzie robił kolejne filmy.

not. r.ś.