Trybunał do Rosji: Katyń to zbrodnia?

– Od kilku dni źle sypiam, tak przeżywam udział w rozprawie – mówi 71-letnia Witomiła Wołk-Jezierska z Warszawy, córka zamordowanego przez NKWD oficera, która przyjechała do Strasburga.

W 2009 r. razem z mamą Ojcumiłą Wołk, jedną z nielicznych żyjących wdów katyńskich, złożyła w Europejskim Trybunale Praw Człowieka skargę przeciwko Rosji. Podpisało się pod nią 11 innych krewnych ofiar NKWD. Wcześniej, w 2007 r., skargę wnieśli Jerzy Janowiec i Antoni Trybowski, także bliscy ofiar.

Oskarżają Rosję o to, że nie przeprowadziła skutecznego postępowania wyjaśniającego zbrodnię katyńską (m. in. nie dokonała jej należytej kwalifikacji prawnej i nie ustaliła sprawców), oraz o poniżające traktowanie poprzez negowanie zbrodni jako historycznego faktu w wyrokach rosyjskich sądów.

Obie skargi zostały połączone, a Trybunał na publicznej rozprawie oceni dziś, czy rosyjska prokuratura, prowadząc śledztwo w sprawie zbrodni katyńskiej, naruszyła m.in. art. 2 europejskiej konwencji praw człowieka chroniący prawo do życia.

Z wcześniejszych orzeczeń strasburskich wynika bowiem, że w przypadku śmierci państwo, którego skarga dotyczy, musi przeprowadzić skuteczne postępowanie wyjaśniające. Jego częścią jest zidentyfikowanie sprawców i pociągnięcie ich do odpowiedzialności karnej. W przypadku zbrodni katyńskiej chodzi zaś o mord niemal 22 tys. osób.

Nadzieje rodzin

Przyjęcie polskich skarg i wyznaczenie publicznej rozprawy prawnicy uznają za bardzo ważne. – Publiczne rozprawy są w Strasburgu rzadkie. W tym roku były takie tylko cztery przed izbą Trybunału – mówi dr Ireneusz Kamiński z Instytutu Nauk Prawnych PAN, współautor skargi katyńskiej.

– Całym sercem będę na rozprawie, choć nie mogłem pojechać do Strasburga – mówi 76-letni Gustaw Erchard z Warszawy. – Czekam na rehabilitację prawną mego ojca Stefana, więźnia Starobielska, i odtajnienie dokumentów śledztwa przez Rosjan.

Wielu skarżących nie pojedzie do Strasburga, bo nie stać ich na sfinansowanie podróży.

Śledzić doniesienia zamierzają także ci, którzy skarg nie złożyli. Jak Emilia Maćkowiak z Gdańska, działaczka Federacji Rodzin Katyńskich. – Może Rosjanie wreszcie powiedzą prawdę o zbrodni. Sprzyja temu nagłośnienie na forum międzynarodowym. Czekam na ujawnienie wszystkich dokumentów i przekazanie nam tzw. listy białoruskiej (zawierającej nazwiska prawie 4 tys. ofiar NKWD, które zginęły na terenie Zachodniej Białorusi w 1940 r.). Sądzimy, że jest w Moskwie – mówi. Jej ojciec Wojciech Malinowski został zamordowany w Twerze, a spoczywa w Miednoje.

Po pół godziny

Czwartkowa rozprawa ma ustalony przebieg: strony postępowania – polska i rosyjska – odpowiedzą na przesłane im przez Trybunał cztery pytania. Jak pisała „Rz" we wrześniu, jedno z nich dotyczy oceny, czy mord katyński to zbrodnia wojenna.

Sędziowie oczekują też m.in. wyjaśnień, czy skoro Rosja utajniła dokumenty śledztwa katyńskiego, a nawet decyzję o jego umorzeniu (ujawnienia decyzji o umorzeniu śledztwa, które w latach 1990 – 2004 prowadziła Główna Prokuratura Wojskowa, Rosja odmówiła nawet Trybunałowi), wzięła pod uwagę interes publiczny dotyczący prawa do odkrywania zbrodni totalitarnych i prawo osób skarżących do poznania losu krewnych.

Pół godziny będzie miała na odpowiedzi piątka prawników reprezentujących krewnych ofiar: dr Ireneusz Kamiński, mecenasi Bartłomiej Sochański i Roman Nowosielski, rosyjska adwokat Anna Stawicka, która prowadziła sprawy Polaków przed moskiewskimi sądami, oraz autor skargi z 2007 r. mecenas Józef Szewczyk.

Także 30 minut dostali przedstawiciele polskiego rządu, bo ten jako tzw. strona trzecia przystąpił do postępowania przeciwko Rosji. W jego imieniu do Strasburga pojechali: wiceminister spraw zagranicznych Maciej Szpunar, pełnomocnik rządu w postępowaniach w Strasburgu Jakub Wołąsiewicz, współpracująca z nim dr Aleksandra Mężykowska i prof. Christophe Swinarski, specjalista prawa humanitarnego.

Tyle samo czasu dostanie strona rosyjska. Dotąd jej reprezentanci twierdzili w pismach do Trybunału, iż nie mają obowiązku wyjaśniać losu polskich obywateli zaginionych w wyniku „wydarzeń katyńskich". Rosjanie twierdzą też, że Trybunał nie może zajmować się sprawą z 1940 r., skoro Rosja podpisała europejską konwencję praw człowieka dopiero w 1998 r. A to na jej podstawie Trybunał wydaje orzeczenia.

Jednak w 2009 r. Trybunał uznał, że w przypadku śmierci państwo musi ją wyjaśnić nawet, gdy doszło do niej przed podpisaniem konwencji przez dany kraj.

Czy wznowią śledztwo

Dr Kamiński nie spodziewa się przełomu. – Rosja miała już niejedną okazję, by go dokonać – twierdzi. Choć zaznacza, że dzięki sprawie wiedza na temat zbrodni katyńskiej ma szansę dotrzeć nie tylko do Polaków. – Poza tym Rosjanie muszą powiedzieć głośno, czy uznają mord w Katyniu za zbrodnię wojenną. A taka zbrodnia nie podlega przedawnieniu.

– Mam nadzieję, że rozprawa to krok w stronę zakończenia bolesnego rozdziału historii – mówi Witomiła Wołk-Jezierska.