Siekiera nad moją głową

[b]Według materiałów IPN, do których dotarła Joanna Siedlecka, był pan od lutego 1964 do grudnia 1965 roku tajnym współpracownikiem Służby Bezpieczeństwa. Z prowadzącym pana esbekiem Krzysztofem Majchrowskim spotykał się pan jednak i później. [/b]

Do 1968 roku. To trwało około czterech lat. Z tym że nasze spotkania stawały się z czasem coraz rzadsze, zresztą nigdy nie miały takiej intensywności, jak się teraz dowiaduję.

[b]Po Krzysztofie Majchrowskim, wtedy jeszcze w stopniu porucznika, miał pana przejąć inny esbek, kpt. Władysław Jędrzejewski. [/b]

Nic mi to nazwisko nie mówi. Spotykałem się wyłącznie z Majchrowskim, tylko za pierwszym razem, gdy zostałem wezwany do Pałacu Mostowskich, był on w towarzystwie jakiegoś innego ubeka, który jednak zaraz wyszedł i nigdy go więcej nie zobaczyłem.

[b]Z jakiego powodu Służba Bezpieczeństwa namierzyła pana? [/b]

Listu, jaki napisałem do swojej austriackiej tłumaczki Gerdy Hagenau. Miałem trudności ze skomunikowaniem się z nią, ginęła też moja korespondencja z innymi tłumaczami. Zofia Bystrzycka, kuzynka mojej żony, jechała akurat do Czechosłowacji, powiedziała, że będzie w Brnie i nada mój list, a wtedy bez problemu dojdzie on do celu.

[b]Trafił w inne miejsce po rewizji, jakiej poddano Bystrzycką na granicy.[/b]

Tak ona mówiła, czemu nie dawałem wiary. Proszę pana, mnie nie rewidowano; raz jeden tylko, kiedy wracałem z Zachodu razem z Jarkiem Abramowem, zapytano, co to za książki wiozę. I pamiętam Jarek odpowiedział: „A, to są książki pana Odojewskiego”. Rzeczywiście, były wśród nich przekłady moich książek. Bystrzycka rozwiodła się już z Putramentem, ale wciąż była ważną personą w środowisku literackim, sekretarzem partii przy ZLP. Przekazała list bezpiece, po prostu.

[b]Co w nim było takiego, że stanowił „hak” na pana? [/b]

Kwestie materialne, pisałem o pieniądzach należnych mi, a to szalenie interesowało SB. Pierwsze pytanie, jakie usłyszałem, brzmiało: „Dlaczego pan wydaje za granicą”? Następne: „Jak pan to robi, że pana wydają na Zachodzie”? Te pytania brzmią absurdalnie, ale to ode mnie dowiedzieli się o istnieniu konwencji berneńskiej podpisanej przez Polskę jeszcze przed wojną, a parafowanej przez PRL, na mocy której publikować mogłem, gdzie chciałem. Przy następnym spotkaniu dowiedziałem się – widocznie przeprowadzono stosowne konsultacje – że publikować, owszem – mogę, ale przyjmować pieniędzy bez pośrednictwa Narodowego Banku Polskiego – nie. I zaczął się regularny szantaż.

[b]Czym panu grożono? [/b]

Trząsłem się o posadę w radiu, o to, że mnie wyleją z pracy, i kto wtedy wykarmi moją rodzinę. Matka była nauczycielką i miała jeszcze moją siostrę na utrzymaniu – nie mogłem na nią liczyć, podobnie jak na rodzinę żony, z którą zresztą byłem w bardzo złych stosunkach. Miałem fatalne doświadczenia z Poznania, gdy wyrzucono mnie z „Gazety Poznańskiej”, a później z „Tygodnika Zachodniego”. Moja przeprowadzka do Warszawy nie była żadnym awansem, ja z Poznania zostałem przez towarzysza Kraśkę wygnany. W Warszawie też bardzo długo trwało, nim zdjęto ze mnie zakaz publikacji. Ale jakoś wkrótce potem pojawiła się propozycja pracy w Polskim Radiu, gdzie w 1961 roku objąłem stanowisko kierownika Studia Współczesnego Teatru. To była gwiazdka z nieba. I teraz co? Miałem to wszystko stracić? Co mogę do tego dodać? Że się bałem.

[b]Czy wprost straszono pana utratą pracy? [/b]

Tak, grożono usunięciem z radia. A byłby to dla mnie cios tym dotkliwszy, że układała mi się ta praca bardzo dobrze, wysoko oceniali mnie zwierzchnicy: Alicja Szenwaldowa i Włodzimierz Sokorski, a słuchowisk przybywało, bo namówiłem do pisania kolegów i przyjaciół.

[b]Na których jednak – jak dowiadujemy się z książki Joanny Siedleckiej – donosił pan. [/b]

Mój Boże... Na mojego najbliższego przyjaciela – Władysława Terleckiego? Na Jerzego Krzysztonia? Po Marcu’68 Sokorski powiedział mi, że nie mogę już dłużej być kierownikiem Studia Współczesnego, że pozostawia mnie w pracy z tą samą pensją, tyle że ma być inny kierownik, powołany z jego sugestią: „Idźcie chłopaki do tej kawiarni w Łazienkach, w której widzę was w godzinach pracy i wybierzcie sobie za szefa tego, kogo chcecie. Potem powiedzcie mi o tym, tylko nie telefonicznie”. I tak się stało, kierownikiem został Krzysztoń właśnie, o którego chorobie nikt jeszcze wtedy nie wiedział. Siedzieliśmy następnie przy tych samych biurkach, zmiana była jedynie taka, że odtąd to on, a nie ja, podpisywał kolejne słuchowiska do emisji.

[b]W swoich raportach Majchrowski cytuje także pańskie opinie o starszych pisarzach, luminarzach naszego życia kulturalnego. [/b]

Co ja mogłem powiedzieć o Słonimskim, z którym dwa razy rozmawiałem w kawiarni ZLP, o Marii Dąbrowskiej, do której warszawskiego mieszkania jeden jedyny raz zaprowadził mnie Terlecki, o Iwaszkiewiczu, który wprawdzie znał mnie od dziecka, niemniej był to dla mnie ktoś bardzo daleki? Szanowałem go i ceniłem, ale unikałem z nim kontaktów. Zresztą przez cały ten okres, gdy znalazłem się pod lupą bezpieki, starałem się być na uboczu tego, co się działo.

[b]Jeśli nie miał pan Majchrowskiemu nic do powiedzenia, to po co się on z panem spotykał? [/b]

Dwa tematy go interesowały: pierwszy to moje kontakty z zagranicznymi wydawcami, agentami literackimi, tłumaczami, a drugi to krąg paryskiej „Kultury”. Nie sądzę, bym powiedział, że bywałem w Maisons-Laffitte, przyznałem się natomiast do znajomości z Zygmuntem Hertzem, chyba także z Konstantym Jeleńskim. Wydaje mi się, że mogłem być przez SB prowadzony w tym właśnie kierunku, jako – być może – przyszły agent mający rozpracować to środowisko.

[b]Był pan już w latach 60. tłumaczony na wiele języków. Zrozumiałe jest, że zabiegał pan o tłumaczy, ale dlaczego negatywnie ich pan charakteryzował, mówiąc nieprzychylne rzeczy np. o Heinrichu Kunstmannie? [/b]

Ależ Kunstmann tłumaczył moje słuchowiska, dzięki niemu zarabiałem pieniądze, jak mógłbym na niego donosić? Naprawdę nie wiem, co znajduje się w raportach Majchrowskiego, ale połowa tego, co napisała Joanna Siedlecka, to nieprawda. Poza tym zdziwił mnie ton jej wypowiedzi – pełen nawet nie niechęci do mnie, lecz nienawiści.

[b]Prawdą jest jednak, że wziął pan pieniądze od SB. [/b]

Jeden raz, w 1964 roku. Namawiano mnie, żebym koniecznie pojechał do Lublina na zjazd Związku Literatów Polskich. Nie chciałem, broniłem się jak mogłem, by w końcu użyć argumentu – wydawało mi się skutecznego: nie stać mnie na ten wyjazd. „A to prosimy bardzo – usłyszałem – pokryjemy koszty pobytu”. I wtedy pokwitowałem ten 1000 złotych.

[b]Kto znał pana przejścia ze Służbą Bezpieczeństwa? Czy komuś pan o nich opowiadał? [/b]

Przede wszystkim informowałem o tych spotkaniach Igora Newerlego, prezesa Oddziału Warszawskiego ZLP, ojca mojego przyjaciela Jarka Abramowa. Mówiłem też o tym nękaniu Wandzie Żółkiewskiej. I kiedy się zorientowałem, że rozmowy ze mną nie ograniczają się już do zagranicznych kontaktów, ale otrzymuję pytania o to, co robi ten czy ów kolega – pamiętam, np. dopytywano się mnie o Andrzeja Kijowskiego – Newerly powiedział: „Panie Włodzimierzu, musimy to skończyć”. I razem z Żółkiewską uruchomili Putramenta. Nie minęło wiele dni, a Żółkiewska zadzwoniła do mnie, zapraszając do Związku Literatów. Mieliśmy pójść razem do Putramenta, w końcu jednak poprosiła mnie, bym poczekał na korytarzu. Weszła sama, a po chwili rozległ się tubalny głos Putramenta, który słychać było pewnie pod kolumną Zygmunta: „Co ten Odojewski opowiada! Kto go tam wzywa? Na jakie spotkania? On chce, widać, kryminał napisać, niech więc pisze, ale nie zawraca głowy”. Żółkiewska wyszła z gabinetu, uśmiechnęła się do mnie. I taki był koniec mojej współpracy z SB.

[b]Nie spotykał się pan już z Majchrowskim? [/b]

Zostałem jeszcze do niego wezwany po swoim pobycie w Jugosławii. Dowiedziałem się od Majchrowskiego, że popularyzowałem tam i kolportowałem paryską „Kulturę”. Czułem się widocznie już dość pewnie, bo od razu stwierdziłem: „Stampfl!”. Majchrowski oczywiście niczego nie potwierdzał, ale wytłumaczyłem mu: „12-letnia córeczka Stampfla nie doniosła na mnie, Jarek Abramow – mój przyjaciel – też nie, moja żona – tym bardziej, a ja nie mam zwyczaju donosić na siebie. A było to tak, że na plaży, na wyspie Hvar, wypoczywał – tak jak my – dyrektor programowy Polskiego Radia Stanisław Stampfl, który się spytał, czy nie mamy może czegoś do czytania. No i daliśmy mu „Kulturę”, którą akurat przywiozłem z Wiednia. A Majchrowskiemu powiedziałem jeszcze, że każdy pisarz przeczytać może sobie „Kulturę” w bibliotece ZLP na Krakowskim Przedmieściu.

[b]Ale miał pan też przy tej okazji powiedzieć – cytuję – „Stampfl jako Żyd uchował się podczas okupacji dzięki współpracy z gestapo”. [/b]

O tym rzeczywiście huczało w radiu, ale żebym opowiadał o tym Majchrowskiemu... Wykluczone. Pamiętam za to, że bardzo często wygłaszał on opinie o wydźwięku antysemickim, nawiązywał do lat 50. i roli, jaką Żydzi odgrywali w Urzędzie Bezpieczeństwa. Ze względu na swoje doświadczenia miałbym może i coś do dodania na ten temat, ale tego, że nie sami Żydzi mordowali na UB dobrych Polaków, byłem świadomy. Bo robili tak, ale nie sami.

A co do Majchrowskiego, to raz jeszcze zetknąłem się z nim przed samym wyjazdem na Zachód. Szyłem sobie u krawca przy Puławskiej garnitur i jechałem do niego, gdy nagle, wychodząc z autobusu, natknąłem się na Majchrowskiego. Przeszliśmy razem kilkadziesiąt metrów, zamieniając niewiele słów. Właściwie była to rozmowa kurtuazyjna; stwierdził, że nie ma już powodów, by wstrzymywać mi wydanie paszportu. To już był 1971 rok i prawdopodobnie zelżały obostrzenia wyjazdowe. Wcześniej bowiem takiej zgody nie otrzymywałem, w związku z czym przepadły mi różne stypendia.

[wyimek]Trząsłem się o posadę w radiu, o to, że mnie wyleją z pracy, i kto wtedy wykarmi moją rodzinę[/wyimek]