„Olech” – ostatni z nowogródzkich komendantów

Ziemie wileńska i nowogródzka z ogromnym odsetkiem ludności polskiej na mocy decyzji Anglii i Stanów Zjednoczonych – cynicznych sojuszników Polski – zostały oddane we władanie Stalinowi. Ludność polska miała te ziemie opuścić, pozostali oporni mieli być wtłoczeni w ramy sowieckiego świata. Spauperyzowani, zamknięci w kołchozach, pozbawieni wiary i tradycji przodków.

Pierwszym celem Sowietów, skądinąd oczywistym, była likwidacja struktur akowskich. Po aresztowaniu w połowie lipca 1944 roku części oficerów sztabów okręgu Wilno i podokręgu Nowogródek w Wilnie i we wsi Bogusze na Wileńszczyźnie oraz zagarnięciu i wysłaniu do obozów żołnierzy partyzanckich oddziałów wileńskich i nowogródzkich NKWD i formacje Armii Czerwonej przystąpiły do walki z pozostałymi siłami AK na Wileńszczyźnie i Nowogródczyźnie. Skuteczność działań sowieckich była niezwykle wysoka. Tylko w powiatach lidzkim i szczuczyńskim w dawnym województwie nowogródzkim – na obszarach, gdzie struktury akowskie były wyjątkowo liczne – pomiędzy sierpniem 1944 a lipcem 1945 roku – AK poniosła dotkliwe straty. 21 sierpnia 1944 roku zginął pełniący obowiązki komendanta okręgu ppłk Maciej Kalenkiewicz „Kotwicz”.

3 grudnia w obławie Wojsk Wewnętrznych NKWD/NKBP poległ jeden z najbardziej znienawidzonych przez bolszewików komendantów Armii Krajowej ppor. Czesław Zajączkowski „Ragner”. 21 stycznia 1945 roku sowiecki nabój pozbawił życia por. Jana Borysewicza „Krysię” – jednego z najzdolniejszych partyzanckich dowódców na Kresach.

W pierwszej połowie 1945 roku mocno poszarpana przez Sowietów struktura AK na Nowogródczyźnie uległa istotnym zmianom. Kierownictwo okręgu w osobach „Boryny” i „Mazepy” podjęło akcję ewakuacji żołnierzy podziemia na Zachód – za tzw. linię Curzona. Komendantem obwodu Szczuczyn został ppor. Anatol Radziwonik „Olech”, a kierowanie obwodem Lida powierzono sierżantowi Anatolowi Urbanowiczowi „Lalusiowi”. Oba rejony otrzymały kryptonimy 49 i 67. W maju 1945 roku „Laluś”, otoczony na kolonii pod Lidą przez sowiecką obławę, został ciężko ranny. W drodze do szpitala popełnił samobójstwo. Na placu boju pozostał ostatni z komendantów – „Olech”. Skupił pod sobą żołnierzy obu ośrodków i jako dowódca połączonych obwodów przejął kierownictwo walki zbrojnej w północnych rejonach Nowogródczyzny. Tę walkę prowadził aż do swej śmierci w lesie pod wsią Raczkowszczyzna 12 maja 1949 roku.

[srodtytul]Wiejski nauczyciel[/srodtytul]

Kim był Anatol Radziwonik? Wiemy, że pochodził z niezamożnej rodziny spod Wołkowyska. Ojciec Konstanty był kolejarzem. Matka Nadzieja, z domu Makowiecka, pochodziła z wioski Piekary na Grodzieńszczyźnie i była prawosławna. W tym wyznaniu ochrzczono też Anatola. W czasie I wojny światowej rodziców Anatola ewakuowano na wschód, do Brańska. Tam Anatol przyszedł na świat 20 lutego 1916 roku. Z ogarniętej rewolucyjną pożogą Rosji udało się Radziwonikom wydostać i powrócić do Wołkowyska. Anatol otrzymał staranne wykształcenie. Po ukończeniu szkoły powszechnej kontynuował naukę w Seminarium Nauczycielskim w Słonimiu. Po uzyskaniu dyplomu został skierowany do pracy w szkole wiejskiej w Iszczołnianach w powiecie szczuczyńskim. We wspomnieniach swoich uczniów dał się zapamiętać jako dobry pedagog i wspaniały wychowawca. Służbę wojskową odbywał w piechocie. Niestety, nie wiemy nic o jego udziale w kampanii 1939 roku.

Po zajęciu Kresów w 1939 roku przez ZSRR był w Iszczołnianach. Szczęśliwie nie został wywieziony przez bolszewików. Z okresu pierwszej okupacji sowieckiej zachował się w archiwum w Grodnie ciekawy dokument dotyczący Radziwonika. Jest to jego ankieta osobowa dla lokalnych władz sowieckich. W kwestionariuszu podał narodowość polską, choć jako prawosławny mógł deklarować przychylniej traktowaną przez bolszewików narodowość białoruską. Pozornie niewiele znaczący dziś gest nabierał wówczas wymiaru odwagi. Nauczyciel, harcerz, rezerwista WP i do tego Polak był w pierwszej kolejności narażony na represje.

W czasie okupacji niemieckiej (po czerwcu 1941 r.) „Olech” był żołnierzem AK. Początkowo w konspiracji, następnie od zimy 1944 dowodził plutonem w VII batalionie 77. pp. AK. Brał udział m.in. w akcji Jewłasze

16 czerwca 1944 r., podczas której poległ ówczesny dowódca batalionu, legendarny mjr Jan Piwnik „Ponury”. W lipcu 1944 roku, po walkach o Wilno, uniknął rozbrojenia i aresztowania i przedostał się na macierzyste tereny.

[srodtytul]Ja tu zostanę[/srodtytul]

W drugiej połowie 1945 roku na północnej Nowogródczyźnie w konspiracji pozostawało tysiące ludzi podległych „Olechowi”. „Olechowcy” postanowili trwać na Kresach, zaświadczając swą obecnością o polskości tych ziem, a jednocześnie bronić miejscowego społeczeństwa przed represjami. „Olech” świadomie postanowił trwać na straconym posterunku. W relacjach nielicznych konspiratorów, którzy przeżyli drugą okupację w Nowogródzkiem, często pojawia się wspomnienie o tym, że stanowczo odmawiał przejścia za linię Curzona. W listopadzie 1945 roku miał powiedzieć: „dopóki choć jeden żołnierz zostanie ze mną na tej ziemi, ja tu zostanę”.