Problem adopcji budzi liczne kontrowersje społeczne, zwłaszcza w odniesieniu do jej zakresu podmiotowego. Warto przypomnieć, co w adopcji jest najistotniejsze, poprzez zobrazowanie tej instytucji dotychczasowym orzecznictwem. Istotne są też rozważania, co jest dla osamotnionego dziecka najlepsze: czy życie w dotychczasowym środowisku, niekiedy w zaniedbaniu, czy może – mimo społecznych kontrowersji podmiotowych – wychowanie w domu stwarzającym niekiedy lepsze warunki rozwoju fizycznego i psychicznego.
Czytaj także: Nielegalna adopcja: za sprzedaż dziecka do więzienia
Przysposobienie z założenia ma mieć charakter nierozerwalny i nie ma służyć spełnianiu przez dziecko potrzeb uczuciowych i rodzinnych przysposabiających, lecz powinno być traktowane równoważnie z naturalnym stosunkiem zachodzącym między rodzicami i dziećmi (wyrok SN z 13 września 2017 r., sygn. akt IV CSK 191/17). Takie stanowisko dostrzegalne było już kilkadziesiąt lat wcześniej. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu wyroku z 6 września 1968 r. wyraźnie stwierdził, że celem, jakiemu ma służyć instytucja przysposobienia, jest nie interes i zaspokojenie potrzeb uczuciowych i rodzinnych przysposabiających, lecz – jak to wyraźnie wynika z wielu przepisów kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – tylko i wyłącznie dobro małoletniego dziecka (wyrok SN z 6 września 1968 r., sygn. akt I CR 249/68).
Normalne warunki
Jak podnosi się w orzecznictwie, celem przysposobienia jest przyjęcie dziecka do rodziny i stworzenie mu warunków należytego rozwoju zarówno fizycznego, jak i duchowego (psychicznego), rozwoju lepszego, niż miało ono w dotychczasowym środowisku, czyli u opiekunów lub w domu dziecka. Przysposobienie ma na celu zapewnienie przysposobionemu dziecku normalnych warunków rodzinnych, a gdy osiągnie pełnoletność – takiej sytuacji względem przysposabiającego oraz jego krewnych, w jakiej normalnie w rodzinie żyje dorosłe dziecko (wyrok SN z 7 grudnia 2017 r., sygn. II UK 619/16, z powołaniem się na postanowienie SN z 25 października 1983 r., sygn. III CRN 234/83). Przysposobienie ma umożliwić realizację prawa dziecka do wychowania w zastępczym środowisku rodzinnym w sytuacji, w której z różnych przyczyn jest ono pozbawione pieczy rodzicielskiej. Przysposobienie jest pod tym względem instytucją optymalną, gdyż tylko ono może zapewnić dziecku warunki identyczne z tymi, jakie są w pełnej rodzinie naturalnej. Występujące obok przysposobienia instytucje prawne mające podobne cele (rodziny zastępcze, rodzinne domy dziecka) nie tworzą takiego stosunku rodzicielskiego jak przysposobienie. Rozpoznanie wniosku o przysposobienie wymaga wnikliwej oceny z punktu widzenia dobra przysposabianego (art. 114 § 1 k.r.o.). Nie może ona być ukierunkowana tyko na aktualną sytuację dziecka, ale musi mieć na względzie także przyszłość przysposabianego (postanowienie SN z 22 czerwca 2012 r., sygn. V CSK 283/11).
Sąd Najwyższy w postanowieniu z 5 lipca 2006 r. (sygn. IV CSK 127/06) przypomniał, że art. 114 § 1 k.r.o. stanowi, iż przysposobić można osobę małoletnią tylko dla jej dobra. Przepis zawiera ogólną przesłankę przysposobienia, tj. wymaganie, aby następowało ono dla dobra osoby małoletniej. Przesłanka ta ma znaczenie rozstrzygające dla ustalenia, czy przysposobienie może nastąpić. Dobro (interes) dziecka ma znaczenie nadrzędne i wymaga rozważenia w każdej sprawie dotyczącej opieki nad małoletnim, a więc również w sprawie o jego przysposobienie, i to zarówno krajowe jak i zagraniczne. W dotychczasowym orzecznictwie Sądu Najwyższego postuluje się jego jednolite rozumienie zarówno przy wykładni norm k.r.o., jak i wiążących Polskę umów międzynarodowych (postanowienie SN z 12 grudnia 2000 r., sygn. V CKN 1805/00). Właściwe rozumienie pojęcia „dobro dziecka" konieczne jest także przy wykładni art. 1142 § 1 k.r.o., zgodnie z którym przysposobienie, które spowoduje zmianę dotychczasowego miejsca zamieszkania przysposabianego w Rzeczypospolitej Polskiej na miejsce zamieszkania w innym państwie, może nastąpić wówczas, gdy tylko w ten sposób można zapewnić przysposabianemu odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne. Art. 1142 § 1 k.r.o. został wprowadzony ustawą z 26 maja 1995 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (DzU z 1995 r. nr 83, poz. 417), już jednak w poprzednio obowiązującym stanie prawnym, ze względu na znaczny wzrost liczby spraw o przysposobienie obywateli polskich przez wnioskodawców stale zamieszkałych za granicą, problem tzw. adopcji zagranicznych był przedmiotem rozważań Sądu Najwyższego. Uznano, że przysposobienie dziecka polskiego związane z przeniesieniem do innego kraju mogło nastąpić, jeżeli nie było możliwości umieszczenia go na równorzędnych warunkach w rodzinie zastępczej lub adopcyjnej na terenie Polski, oraz że w postępowaniu tym decydujące znaczenie ma nadrzędny interes dziecka. Z przepisów konwencyjnych, zwłaszcza z art. 3 konwencji o prawach dziecka, przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych 20 listopada 1989 r. (DzU z 1991 r. nr 120, poz. 526 ze zm.), wynika, że wartością pierwotną i nadrzędną jest dobro dziecka. Treść tego pojęcia, ustalona wedle wskazań obowiązującego prawa polskiego, odpowiada w ogólnych zarysach pojęciu nadrzędnego interesu dziecka i oznacza, zgodnie z brzmieniem postanowień konwencji, że dziecko dla pełnego i harmonijnego rozwoju powinno się wychowywać w środowisku rodzinnym w „atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia" oraz że powinno być w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie „jako indywidualnie ukształtowana jednostka, wychowywana w duchu pokoju, godności, tolerancji, wolności, równości i solidarności", z uwzględnieniem znaczenia tradycji i wartości kulturalnych każdego narodu dla ochrony i harmonijnego rozwoju dziecka. Art. 21 konwencji, dotyczący pierwszeństwa adopcji krajowej, wymaga również wykładni uwzględniającej nadrzędny interes dziecka i z tego względu nie może być rozumiany w sposób mechaniczny. Adopcję związaną z przeniesieniem do innego kraju należy zgodnie z art. 21 lit. b konwencji traktować jako „zastępczy środek opieki nad dzieckiem", co może nastąpić, gdy dziecku w jakikolwiek inny odpowiedni sposób nie można zapewnić opieki na terenie Polski, więc wtedy, gdy dziecko nie może być przysposobione przez odpowiednią rodzinę polską bądź umieszczone w polskiej rodzinie zastępczej (uchwała siedmiu sędziów SN z 12 czerwca 1992 r., sygn. III CZP 48/92). Powyższe zachowuje aktualność w obecnym stanie prawnym, w którym art. 1142 § 1 k.r.o. normuje adopcję zagraniczną i również, zgodnie z konwencją, wprowadza zasadę pierwszeństwa adopcji krajowej. Także w obecnym stanie prawnym nie można tej zasady stosować w sposób mechaniczny, wykluczając adopcję zagraniczną w każdym przypadku, w którym zaistnieje możliwość zapewnienia dziecku opieki w kraju. Nie można przy wykładni pojęcia „dobro osoby małoletniej" pomijać, z uwagi na systemową wykładnię, rozumienia dobra dziecka i jego nadrzędnego interesu, o jakim mowa w wiążących Polskę konwencjach międzynarodowych. Zgodnie z art. 1142 § 1 k.r.o. adopcja zagraniczna może nastąpić wówczas, gdy tylko w ten sposób można zapewnić dziecku odpowiednie zastępcze środowisko rodzinne, więc dopiero wtedy, gdy to zastępcze środowisko rodzinne nie jest odpowiednie, można rozważać adopcję zagraniczną, a tego rodzaju ustalenie może nastąpić po uwzględnieniu wszystkich istotnych okoliczności dotyczących dziecka, w tym jego wieku, stanu zdrowia, stopnia rozwoju fizycznego i psychicznego, związków emocjonalnych z otoczeniem.
