Ucieczka od smutku

Wyniki badań opublikowanych pod koniec lutego przez brytyjskie pismo medyczne „Public Library of Science Journal” wywołały silne emocje wszędzie tam, gdzie dotarł mit prozacu, cudownego środka, który od dwóch dekad leczy nas z depresji. Właściwie, nie z depresji, tylko ze stanu, który stał się udziałem wielu młodych, przedsiębiorczych ludzi sukcesu przełomu wieków. Prozac został bowiem wypromowany nie tyle jako lek na zaburzenia psychiczne, ile jako atrybut młodego nowoczesnego profesjonalisty, który lekko zagubił się w życiu. Jeśli bierzesz prozac, to znaczy, że życie stresuje cię trochę za bardzo, że za wiele chcesz osiągnąć, że masz przeładowany kalendarz życiowy i potrzebujesz szybkiego lekarstwa. Twoi koledzy wciągną może kreskę kokainy, inni wybiorą się na trekking w Andy, ale ty masz to już za sobą, świat niepokoi cię, życie jest zbyt skomplikowane, a prozac stanowi idealny lek na twojego egzystencjalnego kaca.

A raczej wydawało nam się, że stanowi. Zespół amerykańskich i brytyjskich ekspertów, prowadzony przez prof. Irvinga Kirscha z uniwersytetu w Hull, przeanalizował 47 przypadków klinicznych osób chorych na depresję, w tym dokumenty, które nie były dotąd ujawniane publicznie. Chodzi zwłaszcza o wyniki prowadzonych przez firmy farmaceutyczne testów leków z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI). Do grupy tej należą m.in. fluoksetyna (znana pod nazwą prozac), paroksetyna (seraxat) i wenlafaksyna (efexor). Dane te nie były udostępnione przez producentów brytyjskiej komisji dopuszczającej leki do obrotu (NICE), gdy wydawała zgodę na ich wprowadzenie na rynek.

Zespół prof. Kirscha nie znalazł dowodów na to, że badane leki działają lepiej niż placebo. „To oznacza, że stan chorych na depresję można poprawić bez stosowania środków chemicznych. Badania wykazują, że leki antydepresyjne należy przepisywać wyłącznie w przypadkach głębokiej depresji, jeśli alternatywne środki nie dały rezultatu” – brzmiała szokująca konkluzja. Profesor Kirsch uznał również, że wyniki badań podają w wątpliwość obecny system testowania leków i informowania przez firmy farmaceutyczne o wynikach badań.

Przedstawiciele firm produkujących środki przebadane przez naukowców z Hull naturalnie podważyli wyniki badań. Rzecznik GlaxoSmithKline (producenta seroxatu) uznał, że „badania objęły tylko mały wycinek dostępnych danych”, a rzecznik Eli Lilly (producenta prozacu) stwierdził, że „wyczerpujące naukowe i medyczne doświadczenie dowiodło, że prozac jest skutecznym lekiem antydepresyjnym”. W brytyjskich mediach pojawiły się również świadectwa chorych na depresję zapewniających, że bez leków z grupy SSRI ich życie byłoby nie do zniesienia. Kto ma rację?

Wyniki tych badań pokazują dwie rzeczy – mówi dr Dariusz Maciej Myszka z Kliniki Psychiatrycznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego. – Po pierwsze, jak potężnym środkiem jest placebo. Nasz mózg okazuje się znacznie bardziej skomplikowany, niż myślimy, i czasem reaguje w sposób, którego nie potrafimy do końca wyjaśnić. Po drugie, trzeba pamiętać, że badania kliniczne są rzeczywistością odrębną od zwykłej praktyki lekarskiej. Trzeba wiedzieć, kogo się do nich dobiera, jakie dane się uwypukla, jakie osłabia. Do niedawna badania mówiły o wyraźnej przewadze fluoeksetyny nad placebo. Czy wyniki tamtych badań były błędne, a obecnych właściwie? Jeśli tak, do dlaczego? Firmy farmaceutyczne wydają miliardy dolarów na marketing, ale marketingiem wszystkiego nie da się wytłumaczyć, zwłaszcza skutków działania leku. Fluoeksetyna i inne preparaty antydepresyjne były wielokrotnie w różnych krajach badane przez komisje dopuszczające leki do obrotu. Czy wszystkie te komisje są na pasku firm farmaceutycznych?

Medycyna to coś więcej niż zastosowanie leku zgodnie z określonym stanem wiedzy, zauważa dr Myszka. Wyniki badań naukowych są niezwykle ważne przy podejmowaniu decyzji przez lekarza, ale, jak zaznacza, czym innym jest stosowanie leku u prawdziwych pacjentów, a czym innym testowanie „obiektów badawczych”. – Ja nie mam wątpliwości, że przepisując choremu fluoeksetynę (unikam słowa prozac, bo w Polsce właściwie się tego leku nie stosuje, mamy szereg preparatów generycznych), ordynuję mu właściwy lek – zapewnia.

Część lekarzy brytyjskich wykazuje jednak daleko idące wątpliwości, a komisja NICE dokonuje obecnie przeglądu dopuszczalności stosowania leków antydepresyjnych w Wielkiej Brytanii. Odzywają się również głosy domagające się wprowadzenia ustawowego obowiązku publikowania przez firmy farmaceutyczne wszystkich bez wyjątku rezultatów testów leków.

Wyniki brytyjskich badań okazały się dla wielu ludzi niemiłą niespodzianką, ponieważ podważyły jeden z najbardziej rozwiniętych dziś mitów Zachodu. Głosi on, że smutek, który jest naturalną ludzką reakcją na różne przeciwności losu, jest tym samym co depresja. I że depresję tę najlepiej leczą środki farmakologiczne.

W latach 60. choroba określana mianem depresji w krajach zachodnich dotykała 50 przypadków na milion osób, w latach 90. już 100 tys. przypadków na milion. Dziś Światowa Organizacja Zdrowia umieszcza depresję w skali szkodliwości dla zdrowia powyżej zespołu Downa, głuchoty, amputacji nóg do kolan oraz anginy. Według dr. Myszki zamieszanie związane z ocenami szkodliwości depresji bierze się z braku rozróżnienia między naturalnym stanem smutku, którego doświadcza każdy normalny człowiek, a stanem chorobowym, zwłaszcza w głębokim stadium. – Jeśli ktoś nie okazuje smutku po śmierci małżonka albo dziecka, dla mnie jest to reakcja patologiczna – mówi dr Myszka. – Naturalny smutek towarzyszy nam w życiu i nie jest żadną chorobą.

Co więcej, zmieniają się także kryteria diagnostyczne depresji. Dziś można mówić o niej w sytuacji stałego stanu smutku bez istotnego powodu, trwającego bez przerwy dłużej niż dwa tygodnie. – Jeśli ktoś mówi mi, że truskawki w tym roku mu nie smakują tak bardzo jak w zeszłym, gdy żyła jego żona, najprawdopodobniej po prostu przeżywa żałobę i należy pozwolić mu ją przeżyć – mówi dr Myszka. – Natomiast jeżeli mówi, że truskawki po śmierci żony nie smakują mu teraz, nigdy mu nie smakowały, nigdy nie będą smakowały i w ogóle truskawki są bez sensu, to pewnie ma depresję. Oznaką depresji jest smutek, który wykracza poza konkretne odniesienie w rzeczywistości, najczęściej poza utratę czegoś albo kogoś.

Jednak nie żyjemy przecież w świecie, w którym stan chorobowy, zwłaszcza zaburzenia psychiczne, określamy w oderwaniu od kultury, a przydatność leku da się określić ponad wszelką wątpliwość za pomocą neutralnych narzędzi naukowych. – Oczywiście, że prozac to coś więcej niż zwykły lek – mówi dr Myszka. – To ikona współczesnej kultury, lek, który trafił w swój czas, miał dobrą prasę. I nie ma w tym nic nadzwyczajnego, bo lek ma również wartość pozamedyczną, czyli symboliczną: ważne jest, jak wygląda kapsułka, jaki ma kolor, jaką nosi nazwę. Wiem, że psychiatrzy zorientowani całkowicie biologicznie uznają to za herezję, ale moim zdaniem te elementy mogą mieć znaczenie dla działania leku na konkretnego pacjenta.