Ukraina nie Rosja – ale dla kogo?

Niecały miesiąc temu w Lublinie miała miejsce premiera najnowszego filmu Jerzego Hoffmana „Ukraina – narodziny narodu”. Premierowy pokaz odbył się w ramach IX Międzynarodowych Dni Filmu Dokumentalnego „Rozstaje Europy”. Polska ujrzała po raz pierwszy jeden z najważniejszych dokumentów ostatnich lat i cisza. Nadzwyczajna cisza. Dziecko zmarło w połogu. Nie pierwszy raz krytycy filmowi ominęli szerokim łukiem zarówno ten, jak i wiele innych filmów dokumentalnych, bo co pisać, gdy trzeba wiedzy, nie zaś kosmetycznych rozstrzygnięć?

Z takim jednoznacznym oświadczeniem wystąpił ostro w 2005 roku wybitny ukraiński reżyser Jurij Iljenko – uczeń Paradżanowa. Iljenko uznawany za jednego z twórców ukraińskiej kinematografii, na kanwie pogłosek o przymiarkach Hoffmana do ekranizacji powieści Mikołaja Gogola „Taras Bulba” zaprotestował w obronie ukraińskiego kina, nazywając sprawę „aktem terrorystycznym przeciwko ukraińskiej kinematografii” (PAP, 30 listopada 2005) i zapowiedział, że w razie konieczności podejmie głodówkę. Postawę swoją argumentował wcześniejszymi, złymi jego zdaniem, dokonaniami polskiego reżysera.

„Raptem projekt ten znalazł się w rękach polskiego, drugorzędnego reżysera Jerzego Hoffmana. Człowieka, który wszedł na ekrany z niesławnym filmem „Ogniem i mieczem” – mówi Iljenko. Atakuje Hoffmana za to, że „zekranizował paskudny w stosunku do Ukrainy tekst („Ogniem i mieczem” – P. L.), ale i przywiózł go na Ukrainę”.

Nie pamiętał jednak Iljenko, że film Hoffmana odniósł na Ukrainie spektakularny sukces. W ukraińskiej prasie pisano, że najważniejszy film o ukraińskiej historii, który wszedł na ekrany po odzyskaniu niepodległości, powstał nie nad Dnieprem, lecz w Polsce. Nie pamiętał też o tym, że zrealizowany przez niego film (niejako w odpowiedzi na „Ogniem i mieczem”) „Modlitwa za hetmana Mazepę” – najdroższy nakręcony w niezależnej Ukrainie obraz stał się jedną z największych porażek kulturalnych ostatniej dekady. Katastrofą.

Kolejnym gwoździem do trumny jest zdaniem Iljenki to, że polski reżyser jakoby „na zamówienie byłego prezydenta Ukrainy Leonida Kuczmy realizował dokumentalny film o Ukrainie. Podstawą tego filmu jest książka Kuczmy „Ukraina nie Rosja”” – przypomina Iljenko.

W istocie sednem bożego gniewu Iljenki był sprzeciw wobec zajmowania się przez Hoffmana – czyli nie Iljenki, który publicznie manifestuje pretensje do bycia prorokiem – historią Ukrainy, a właściwie jej psuciem. A oburzenie jego podsycone jest kompleksem niższości ukraińskiej kinematografii, która – de facto niedostatecznie dotowana i właściwie bez gospodarza – jest dziś w opłakanym stanie, rozkradana trzyma się kinem offowym. Niech te uwagi nie przesłonią jednak faktu, że mamy tu do czynienia ze starciem różnych punktów widzenia, a właściwie różnych podejść, do historii Ukrainy.

Skąd więc ta cisza wokół najnowszego dokumentu Hoffmana, który językiem filmowym wpisuje się w tak burzliwą historiozoficzną, zachodnio- i polsko-ukraińską debatę dotyczącą narodowych mitów, toposów i sąsiedzkich stosunków? O tym szerzej za chwilę.

Inspiracją dla powstania dokumentu była wspomniana książka Leonida Kuczmy „Ukraina nie Rosja”. W czterech pięćdziesięciominutowych odcinkach Hoffman prezentuje przekrojowy rys historii Ukrainy, od prehistorii po pomarańczową rewolucję.

„Powiązania dziejów Polski i Ukrainy są mi bliskie, to naczynia połączone. Przekonany o sensie słów Jerzego Giedroycia, że nie ma wolnej Polski bez wolnej Ukrainy i odwrotnie, postanowiłem udowodnić to na ekranie. Skoro miałem robić polityczny i uczciwy film o Ukrainie, warunkiem był obiektywizm” – mówił Hoffman („Rz”, 9 maja 2007). Do współpracy zaprosił czołowych ukraińskich historyków, m. in. prof. Jarosława Hrycaka i prof. Natalię Jakowenko.

Prace nad dokumentem zajęły kilka lat. Początkowo miał to być tryptyk. Prezentacja historii miała zakończyć się na wojnach światowych. Hoffman zdecydował się jednak na część czwartą poświęconą wyjściu Ukrainy z ZSRR i ukazaniu pierwszych przemian niepodległego państwa.

Zadanie, jakiego się podjął Hoffman i dokumentalne dzieło będące tego wynikiem, śmiało można nazwać filmowym odpowiednikiem zrealizowanej przez ukraińską emigrację 14-tomowej „Encyklopedii Ukrainoznawstwa”.