Draža Mihajlović odzyska być może grób, ale nie dobre imię

Ada Ciganlija, czyli Cygańska Łacha: półwysep ciągnący się kilka kilometrów niemal w głównym nurcie Sawy w Belgradzie. Przez lata miejsce treningu sportowców, obfitujące w zachwaszczone korty i kawiarnie, gdzie od rana można było leczyć kaca, przed dekadą miało swoje pięć minut sławy, gdy na zacumowanych przy brzegu barkach grywały najlepsze w kraju zespoły dęte, ostatnia już bodaj sława i duma Serbii. Razem wziąwszy, ni to stop-klatka z „Undergroundu", ni to jakiś środkowoeuropejski klon Nowego Orleanu.

Miesiąc temu, 18 czerwca, w miejscu, gdzie w 1946 roku mieścił się jeden z wielu belgradzkich aresztów śledczych Wydziału ds. Ochrony Sprawiedliwości Ludowej (OZNA), znaleziono ludzkie szczątki: grzechoczące grudki nadgarstka. Do tego zestaw obowiązkowy, jakim zwykła posługiwać się w tych stronach Sprawiedliwość Ludowa: stalowy drut do krępowania rąk, ślady spalenizny i drobiny szkła (zwłoki najpierw oblano benzyną, a następnie ciśnięto butelkę z płynem zapalającym), żółtawe smugi zwietrzałego wapna.

Scena to sama w sobie nieobca Polakom, Bałtom czy Węgrom. Podobne są również inne okoliczności: pokazowy proces przed sądem wojskowym, kilka broszur ze zdjęciami osieroconych dzieci – ofiar faszystowskiego kolaboranta, niezgrabne wysiłki emigrantów prowadzących latami zbiórkę na pomniczek, stawiany w końcu gdzieś na przedmieściach Chicago czy Melbourne. Po przełomie zaś – proces rehabilitacyjny, pomniczek gdzieś na przedmieściach Zakopanego czy Kowna, gromkie protesty ostatnich weteranów partyzantki komunistycznej, senna, lecz w miarę życzliwa pamięć. Takie są losy pośmiertne Ognia, Ramanauskasa, Arsenescu.

Środkowoeuropejscy dowódcy i politycy, choćby lokalnej rangi, odzyskali groby, dobre imię i miejsce w pamięci kilkanaście lat temu. Nawet jeśli testy DNA potwierdzą tożsamość kości księżycowej, nie znaczy to, że swoje miejsce w historii odzyska generał Dragoljub („Draža") Mihajlović: szef sztabu sił zbrojnych przedwojennej Jugosławii, podczas II wojny światowej dowódca lojalnej wobec Londynu Armii Jugosłowiańskiej w Ojczyźnie, w roku 1942 bez porównania bardziej sławny w krajach alianckich niż Grot-Rowecki.

Zdolny, melancholijny oficer

Życiorys urodzonego w 1893 roku Dragoljuba aż do wybuchu II wojny jest wzorcowo serbski, w takim znaczeniu, w jakim za typowo polskie uważamy często żywoty z Polskiego Słownika Biograficznego: choć niepowtarzalny, wiernie zachowuje ślad wstrząsów i doświadczeń społeczności.

Syn pisarza gminnego (pierwsze pokolenie inteligencji Królestwa Serbii), wychowywany przez stryja –wojskowego weterynarza, Draža po gimnazjum trafia do Akademii Wojskowej i pierwsze szlify zdobywa jako kadet w obu wojnach bałkańskich, służąc następnie we wszystkich konfliktach małej, wielkiej Serbii. Dyslokowany po garnizonach Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców (Skopje, Sarajewo, Celje, Mostar) zdolny oficer z czasem trafi na studia do Paryża, jako attaché wojskowy – do Sofii i Pragi. W Belgradzie pod koniec lat 30. wykłada na Akademii Wojskowej, rychło jednak zostaje odsunięty od zajęć: w wykładach otwarcie krytykuje zacofanie armii i przywiązanie ministra wojny do konceptu budowy lokalnej „linii Maginota" na granicy z Austrią.

Pułkownik Mihaljović przestrzega, wbrew pojednawczemu stanowisku władz, przed perspektywą wojny z III Rzeszą, na oficjalnych przyjęciach nie szczędzi afrontów niemieckim dyplomatom i fascynuje się doktryną de Gaulle'a. Zdaje sobie sprawę, że państwa nie stać na tworzenie dywizji pancernych i postuluje tworzenie na czas bliskiej już wojny oddziałów czetnickich (leśnych): lekko, ale nowocześnie uzbrojonych, wyposażonych w radiostacje, zdolnych do systematycznego prowadzenia sabotażu i działań wywiadowczych do chwili rozpoczęcia kontrofensywy przez aliantów.

6 kwietnia 1941 roku na Królestwo Jugosławii uderzają armie niemieckie, włoskie, węgierskie i bułgarskie, które wspierają zwolennicy niepodległej Chorwacji oraz powstałe ad hoc oddziały albańskie i słoweńskie. Na kapitulację Belgradu musieli czekać niespełna dziesięć dni. Pułkownik Mihajlović 11 maja na górze Ravna w Serbii powołuje Dowództwo Czetnickich Oddziałów Armii Jugosłowiańskiej, deklarując lojalność wobec króla Piotra II i rządu utworzonego na emigracji w Londynie. Pierwsze ulotki, pierwsza rekwizycja, pierwszy wypad grupy rozpoznawczej na terytorium pod kontrolą Zagrzebia, gdzie rozpoczynają się już pogromy Serbów, pierwsze wyzwolone na kilka dni miasteczko. Zaczyna się gra o Bałkany, „miękkie podbrzusze Europy".

Tragigroteska z kubłami krwi

Gra, w której nie sposób było prowadzić czysto. Złożoność sytuacji na ziemiach dawnego Królestwa Jugosławii w latach wojny doprowadza do rozpaczy kronikarzy i czytelników, chcących uczciwego zważenia racji. Karty w tej grze rozdają Rzym, Budapeszt i Sofia, które usiłują na serio kontrolować przypadłe im części terytorium, pozyskać poparcie miejscowych i udowodnić Berlinowi, że zdolne są do samodzielności. Karty rozdają niemieccy okupanci tworzący quislingowskie Niezawisłe Państwo Chorwackie, ale i quislingowski Rząd Ocalenia Narodowego w okrojonej Serbii, nawiązując luźne kontakty z półtuzinem miejscowych partyzantek i rozgrywając je przeciwko sobie, dbając zarazem o kontrolę nad szlakami zaopatrzeniowymi do Grecji i dalej, do Afryki, metodycznie realizując Szoah. W grze biorą też udział Waszyngton i Londyn – śląc liczne misje łącznikowe i skąpe zrzuty broni, dbając o dywersję na tyłach i szukając najbardziej wiarygodnych partnerów. Jest też i Moskwa: niespieszna, na pozór beznamiętna, umacniająca jednak polityczne i partyzanckie struktury Komunistycznej Partii Jugosławii.

Do gry pchają się miejscowi wojskowi i politycy: fanatycy, ogarnięci myślą o Wielkiej Chorwacji lub Wielkiej Serbii. Wizjonerzy, gotowi zjednoczyć się z każdym, kto ochroni kraj przed komunizmem. Cyniczni realiści, tworzący żandarmerię czy straż na rozkazach III Rzeszy, ale zachowujący łączność z królem w Londynie, czekający na okazję do zmiany frontu. Wreszcie, o poziom niżej, tam, gdzie tylko wąwozy, owce i kamieniste lądowiska dla spadochroniarzy z innego świata – watażkowie i szaleńcy mianujący się kapitanami z sierżanta, Kurtzowie znad górskiego strumyka. Ogarnięci  czasem lojalnością wobec króla, czasem nienawiścią do bośniackich „poturczeńców"; zwykle, jak pułkownik Pavle Djurišić, jednym i drugim. Jakże łatwo toczyć prywatne wojny w najbardziej niedostępnym terenie w Europie. Skuteczna kontrola nad leśnymi jest piętą achillesową każdej partyzantki: na Bałkanach Zachodnich była niewykonalna.

Niemal niemożliwa jest beznamiętna rekonstrukcja wszystkich potyczek, zdrad, podwójnych i potrójnych sojuszy, jakie miały miejsce na Bałkanach w latach II wojny. Najlepsi z historyków w sążnistych dziełach wyliczają kolejne ofensywy niemieckie przeciw partyzantom Tity i czetnikom, lokalne sojusze czetnicko-włoskie czy partyzancko-bułgarskie, tajne spotkania Tity z Mihajloviciem, rzezie, pogromy i lądowania zdezorientowanych misji alianckich. Gdyby nie kubły krwi na śniegu, niektóre epizody tej wojny wszystkich ze wszystkimi przypominałyby pointę brodatej anegdoty: nie raz i nie dwa Niemcy, wściekłszy się, wyrzucali i partyzantów, i czetników z lasu – jak choćby jesienią 1943 roku, gdy po kapitulacji Włoch Wehrmacht pospiesznie zajmuje kontrolowaną dotąd przez Rzym Czarnogórę, wypierając stamtąd walczące ze sobą dotąd chaotycznie albańskie, czetnickie, komunistyczne i bośniackie oddziały.

O Dražy można powiedzieć, że rzucił hasło do oporu jako pierwszy – ale też że, zdawszy sobie sprawę ze skali niemieckich represji (w październiku 1941 r. po zaatakowaniu Niemców w Kragujevcu okupant zastosował prostą formułę: za jednego zabitego Niemca pod ścianę idzie stu Serbów), postawił na taktykę „stania z bronią u nogi" i koncentrowania się na dywersji. Że obserwując ludobójczy rozmach, z jakim Chorwaci Ante Pavelicia wzięli się do likwidowania serbskich wiosek, skieruje swoje oddziały przede wszystkim przeciw tamtejszym ustaszom – ale że palcem nie kiwnie, by iść z pomocą ludności bośniackiej, eksterminowanej tam na znacznie większą skalę. Wprawdzie zawierane przez jego bezpośrednich przedstawicieli deale z Niemcami czy Włochami ograniczą się do umowy o wzajemnym niedostrzeganiu się patroli – ale im dalej od Naczelnego Dowództwa, tym mniejszy będzie miał wpływ na miejscowych dowódców, których usiłuje podporządkować sobie i Londynowi.

Nie inaczej dzieje się w szeregach Tity. Mihajlović ma jednak znacznie większe niż komuniści sukcesy w działalności dywersyjnej. Przez rząd na emigracji Slobodana Jovanovicia mianowany ministrem wojny i naczelnym dowódcą Armii Jugosłowiańskiej w Ojczyźnie, przez lud i propagandzistów, pewnie ze względu na swoje zatroskane, niemarsowe rysy okrzyknięty „Čičą", czyli Wujaszkiem, miał szanse na zwycięstwo aż do konferencji w Teheranie, na której ostatecznie przesądził się los i lokalizacja drugiego frontu w Europie. Nie przypadkiem w maju 1942 generał Draža znajdzie się na okładce tygodnika „Time", a Louis King nakręci w Hollywood film pod tytułem „Czetnicy – guerilla w walce". Jesienią 1943 roku na premierowym pokazie w Wielkiej Brytanii film wyświetlany jest pod nowym, roboczym tytułem „Partyzanci", alianckie misje odlatują, żeby nie powrócić, zasobniki z Moskwy i Londynu zrzucane są nad terytorium opanowanym przez Jugosłowiańską Armię Ludową (JNA).

Trop wilczy

Reszta jest opowieścią o topnieniu oddziałów, rwaniu się łączności i tyfusie, i trzeba na nią bałkańskiego Konwickiego. Jesienią 1943 roku Mihajlović usiłuje jeszcze osłaniać serbskie wioski w Chorwacji, prowadzi akcje sabotażowe, infiltruje jednostki quislingowskiej Serbskiej Straży, odpiera połączoną ofensywę Niemców i JNA pod Kolašinem. Churchill podjął już jednak decyzję: w kwietniu do Londynu wracają ostatni oficerowie łącznikowi, w sierpniu 1944 r. król Piotr II rozwiązuje Naczelne Dowództwo, 12 września, zaszantażowany przez Brytyjczyków, w transmitowanym z Londynu przemówieniu wzywa poddanych, by wsparli „armię wyzwolenia narodowego marszałka Tito". W tym czasie pierwsze jednostki Armii Czerwonej wkraczają na teren Jugosławii; próby podejmowania współpracy przez czetników kończą się tak jak w przypadku akcji „Burza".