Czas patriotów

Ostatnio u naszego wschodniego sąsiada pojawiły się akcenty uznane przez  niektórych za powrót ukraińskiego nacjonalizmu lub polityczną grę nim. Na zachodniej Ukrainie postawiono kolejny, chyba 38. pomnik Stepanowi Banderze. W Kijowie odbył się marsz, podczas którego domagano się przyznania byłym żołnierzom UPA pełni praw kombatanckich. No i partia Swoboda, która odwołuje się do tradycji Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów,  dostała się do parlamentu. Jest też ona posądzana o kontakty z obozem niebieskich. Spotkać można nawet tezy, iż jest to polityczny projekt ludzi prezydenta Janukowycza, skonstruowany po to, by z jednej strony skłócić opozycję, a z drugiej mobilizować elektorat na wschodzie Ukrainy.

W Polsce, gdzie szczególnie w środowiskach prawicowych i kresowych łatwo wywołać podobne nastroje, każdy  z przywołanych incydentów powodował oburzenie i potępienie.

Tymczasem moim zdaniem na Ukrainie ukraińskiego nacjonalizmu jest wręcz za mało i w tym między innymi upatruję  kłopotów naszego sąsiada w budowie swej niepodległej państwowości  i w jego relacjach z Europą.

Grzech pułkowników

Autorami koncepcji  integralnego ukraińskiego nacjonalizmu byli pułkownicy Ukraińskiej Halickiej Armii. Stworzyli  ją w ramach przygotowań do rewanżu za przegraną wojnę o Lwów w 1918 roku i potraktowali jako szansę na uzyskanie niepodległości.  Gdyby dokładniej znali historię lub przynajmniej różne narodowe tradycje, mogliby wybrać znacznie lepiej,  na przykład   nacjonalizm anglosaski lub amerykański. Przyjęli jednak prostą zasadę – to, co nasze, jest najlepsze. Zgodne z nią było hasło:  „Ukraina dla Ukraińców".

Na tej wersji nacjonalizmu negującej humanistyczne i demokratyczne  tradycje walki o ukraińską niepodległość wychował się Stepan Bandera, terrorysta, organizator zamachów oraz dwóch zakończonych fiaskiem i  kompromitacją prób przejęcia władzy w Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów. W efekcie doprowadziło to do rozłamu w ruchu tuż przed decydującą fazą walki o ukraińską sprawę  i powołaniem ukraińskiego rządu we Lwowie w 1941 roku, po zajęciu miasta przez  Niemców.

O ile pułkownicy zredukowali nacjonalizm do kultu przywództwa, bezwzględnej walki z przeciwnikami i  klientyzmu wobec Niemiec, o tyle Bandera, absolwent niemieckiej szkoły zabijania, zrobił krok dalej i zrównał  nacjonalizm z terroryzmem. Ograniczony do terroru wobec  swoich i obcych,  nacjonalizm ukraiński uzasadniał  masowe zbrodnie na Żydach i Polakach, a także okrucieństwo w wojnie obronnej przed sowietyzacją zachodniej Ukrainy. Ów zredukowany nacjonalizm, którego jedną z ikon stał się Stepan Bandera, jest po dziś dzień popularną wizytówką wszystkich barw narodowego myślenia. Dlatego tak łatwo jego krytykom trafiać w sedno, nawet gdy Stepan Bandera wszedł do mitologii trzech narodów. W każdym z nich jest jednak kimś innym.

Mit rosyjski można rozpocząć od zdjęcia Bandery w „Prawdzie"  ilustrującego tekst o warszawskim procesie „buntowników z zachodniej Ukrainy" niezadowolonych z  „polskiego panowania". Ale to epizod.  Na poważnie Bandera zaistniał dla Rosjan tuż po wybuchu II wojny światowej, gdy rozpoczął grę z Niemcami o Ukrainę, co przez  Rosjan zostało uznane za zdradę narodową.

W fazie drugiej, której początek można związać z ponownym wkroczeniem Rosji na zachodnią Ukrainę,  do epitetu zdrajcy dodano jeszcze wyjątkowe okrucieństwo, bandytyzm, kolaborację z  zachodnimi wywiadami. Po rozgromieniu podziemia ukraińskiego w okresie  socjalistycznej stabilizacji doszło do połączenia wszystkich tych wątków i tak powstał prawie kompletny mit Bandery i banderowców; lidera i orientacji  politycznej  antysocjalistycznej, antysowieckiej, antyukraińskiej, faszystów, zdrajców, kolaborantów, ludzi okrutnych, mściwych i złych. Po rozpadzie  Związku Sowieckiego ten mit w Rosji pozostał.

W Polsce mit Bandery też zaczął się przed wojną. Podczas konfliktów narodowościowych na Kresach młody terrorysta pojawił się jako reprezentant radykalnego pokolenia, sponsorowany przez władze niemieckie. W 1939 roku Ukraińcy (wtedy jeszcze nie mówiono „banderowcy") „wbili nam nóż w plecy",  rozbrajając polskich żołnierzy i oficerów, wielu z nich zabijając. Miało to co prawda charakter lokalny, ale w naszej pamięci historycznej okazało się ważniejsze od walki tysięcy Ukraińców w Armii Polskiej, a później ich solidnej reprezentacji w Polskich Siłach Zbrojnych na Zachodzie.

Najczarniejsze fragmenty tego obrazu to rzeź wołyńska, historia nieludzkiego okrucieństwa. Zabójstwo ministra Pierackiego dokonane w 1934 roku przez działacza Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów,  „złoty wrzesień" czy mordy na Wołyniu uczyniły z Polaków obojętnych obserwatorów akcji „Wisła" czy komunistycznego obozu w Jaworznie, dokąd wysyłano Ukraińców.

Po akcji „Wisła"  Bandera i banderowcy byli w PRL tematem tabu, ale była nim też cała kwestia ukraińska. Zabójstwo Bandery w Monachium w 1959 roku nie zostało nawet odnotowane przez polską prasę.  Mit Bandery nie pojawiał się publicznie.  Również po zwycięstwie „Solidarności" i poparciu przez Polskę ukraińskiej niepodległości. Zaczął powracać na marginesie sporu o Wołyń, ale nadal nie był w centrum zainteresowania historyków i opinii publicznej. Do czasu aż  prezydent Wiktor Juszczenko nie przyznał Banderze pośmiertnie  tytułu Bohatera Ukrainy.

Mit galicyjski wziął swój początek na salach sądowych w Warszawie i we Lwowie. To mit narodowego bohatera, obrońcy ojczystego języka, terrorysty z konieczności , a nie ze świadomego wyboru. – Nie jesteśmy terrorystami, jak nikt inny cenimy ludzkie życie – mówił Bandera podczas procesu we Lwowie w 1936 roku. Jego zwolennicy nie widzieli w tych słowach cynizmu, tylko szczerą prawdę.

Budowanie pomnika

Dla nich Bandera to odważny patriota, człowiek bez skazy, który nie uległ polskiej policji i sądowi, gdzie godnie reprezentował Ukrainę i Ukraińców – naród poniżany, pozbawiony szans rozwoju. Tak powstał mit rewolucjonisty zmieniającego zły świat,  dzielnie walczącego z polskimi okupantami. Ten fundament całego mitu Bandery powstał w opozycji  wobec Polski, jej państwa, kultury i polityki, był odpowiedzią na antyukraińską politykę Rzeczypospolitej.

Jego drugim aktem są portrety Bandery i Hitlera wywieszone na budynku Opery we Lwowie. Ukraińcy w ten sposób deklarowali Niemcom chęć udziału we wspólnej walce z bolszewikami i w zamian za to utworzenie suwerennego, zjednoczonego ukraińskiego państwa. Oferta została odrzucona. Podobnie jak w historii z Polską, Ukraińcy poczuli się poniżeni. Wiarołomstwo Niemiec zostało zapamiętane, może nie tak silnie jak polskie poczucie wyższości, polskie  jaśniepaństwo, ale jest chyba zaraz po nim.

W tej sytuacji do rangi najwyższej  ofiary podniesiony  został domowy areszt Bandery, dokąd trafił w 1941 roku, oraz jego pobyt w Sachsenhausen. Wydarzenie to sytuowane jest na tym samym poziomie co śmierć  jego braci w Auschwitz i pobyt w obozach koncentracyjnych wielu jego towarzyszy. W tym galicyjskim micie nie ma ludobójstwa na Wołyniu, jest natomiast partyzancka wojna z Niemcami, Sowietami i Polakami, początek heroicznej historii Ukraińskiej Powstańczej Armii zakończonej dopiero w latach 50. aresztowaniem ostatnich ludzi z lasu.

W całym okresie między zakończeniem II wojny światowej a upadkiem sowieckiego imperium galicyjski mit Bandery tlił się pod powierzchnią oficjalnego życia, także intelektualnego. Nie było o nim dyskusji, szczególnie wśród historyków. Przetrwał dzięki ustnemu przekazowi. Ale wówczas był już mitem antysowieckim i antyrosyjskim, wątki polskie powoli stawały się tylko historycznym tłem. Propaganda  sowiecka przypominała o nich od czasu do czasu, by  wrócić do  złotego września, pierwszej  zasługi imperium, ale nie to było najważniejsze.

Zabiegi zręcznych i zdolnych sowieckich propagandzistów,  pilnych czytelników Goebbelsa i  Orwella,  konserwowały ludowy mit, pomagały mu przetrwać i żyć własnym życiem,  a jednocześnie pełnić  istotną rolę polityczną – strzec podziału między miejscową ludnością, autochtonami, starymi Galicjanami a ludnością napływową, Rosjanami przesiedlonymi do zachodniej Ukrainy  w ramach  budowy narodu sowieckiego. To wówczas w części galicyjskich głów powstał Bandera jako pomnik.

Gdzie ten naród?

Jadąc samochodem z Werchowiny do Lwowa, widzę billboardy z grafią Bandery i hasłem „Symbol narodu" – pisze Wołodymyr Pawliw, galicyjski publicysta – dla Bandery mam umiarkowaną sympatię, dla banderowców – umiarkowane współczucie, a dla  autorów takich haseł cierpliwości mi brakuje. Przywykłem do tego, że w Galicji nas zawsze komuś podporządkowywali, nie pytając nas o zdanie, a to prawosławnemu ruskiemu narodowi czy wielkiemu sowieckiemu narodowi, czy  też  narodowi ukraińskiemu. Jednak my Galicjanie zawsze czuliśmy się trochę na marginesie tych wielkich wspólnot. Tak jest i teraz, gdy ktoś ogłasza, że w tej krainie jest naród, którego symbolem jest Bandera. Chciałbym bliżej poznać, co to jest za naród. Gdzie jest ten naród?".

Na wschodzie i w centrum Ukrainy nie ma takich billboardów – odpowiada sam sobie publicysta – „moja babcia może uważała Banderę za symbol narodu, ale tylko do momentu, gdy do jej domu, gdzie Moskale przymusowo zakwaterowali rejonowego prokuratora, banderowcy wrzucili granaty, nie zważając na to, że żyje tam jeszcze jakaś baba wdowa, do tego  uczestniczka  walk o wolność 1918–1919  roku,  z małymi dziećmi. Mój ojciec chrzestny też nie odczuwał szczególnej dumy z przynależności do banderowskiego ruchu, gdyż zabrali go do lasu siłą, strasząc rozprawą z nim i jego rodziną. Rodzina i tak za to zapłaciła, wywieźli ją na Sybir za »syna banderowca«".

Mogę opowiedzieć dziesiątki takich historii, a ludzi, którzy mi o nich opowiadali, znam setki. Być może ten naród jest na emigracji  w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, ale na emigracji są melnykowcy, bulbowcy, umiarkowani inteligenci, których banderowcy mordowali jako wrogów i zdrajców.

Wiem natomiast, że znak równości między banderowcem i Ukraińcem chętnie postawią  Polacy, których krewni zostali okrutnie zamordowani na Wołyniu w 1943 roku, i Żydzi, którzy są przekonani o udziale ukraińskich nacjonalistów w  Holokauście.  „Bandera nie pasuje do naszego narodu" – konkluduje Wołodymyr Pawliw. Dodaje: „nie ma takiego narodu, którego symbolem mógłby być Bandera".

Uczeń Nieczajewa

Krytycy  galicyjskiego mitu Bandery nie odbierają mu patriotyzmu i zaangażowania w sprawę narodową, próbują jednak ustalić, co jest prawdą, a co nie. Zwracają uwagę na jego ambicje i brak intelektualnego przygotowania do roli narodowego lidera, niechęć do demokracji i jej procedur, autorytarne zapędy.  Analizując jego teksty publicystyczne nawołujące do  rewolucji, dochodzą do wniosku, iż  są one dość banalne i nie wytrzymały próby czasu.  Znacznie lepiej, ich zdaniem, pisali jego podwładni, zwłaszcza Jarosław Stećko lub Stepan Łenkawskij. Bandera nie kierował  ruchem narodowo-wyzwoleńczym, przypisuje się mu rzeczywiste zasługi innych działaczy i dowódców, szczególnie  Dmitrija Kliaczkiwskiego i Romana Szuchewycza. Może i był ideowym przywódcą ruchu, ale nic ponadto.

Genezy postępowania Bandery i  przyczyn jego powodzenia radzą szukać w rosyjskiej tradycji rewolucyjnej. Wskazują tu na Siergieja Niczajewa, szczególnie cyniczny przykład rewolucyjnego działacza, głoszącego kult siły  i wodza. Do braku zasad moralnych i do zabijania przeciwników zachęcał Banderę jego intelektualny guru Dmytro Doncow. Młody student Bandera, podobnie jak i jego koledzy, zaczytywał się publicystyką  zwolennika „nowej elity" kierującej większością. To on był autorem tezy, iż trzeba do rewolucji włączyć chłopów, do robotników nie miał zaufania.

Nieprawdą jest, iż w odróżnieniu od Andrija Melnyka Bandera nie  zamierzał być sojusznikiem Niemiec,  odwrotnie – w każdy sposób starał się przekonać Niemców, iż jest lepszym przywódcą  i organizatorem: „Ukraiński nacjonalizm, niemiecki nazizm i włoski faszyzm to sedno wspólnej idei" – przekonywał. Trzeci punkt aktu odnowienia ukraińskiej państwowości głosił: „Nowo powstające Ukraińskie Państwo będzie  ściśle współpracowało z Narodowosocjalistycznymi Wielkimi Niemcami, w celu utworzenia nowego ładu w Europie".

Orientacja nacjonalistów na Niemcy jest zrozumiała. Galicja dobrze poznała zwierzęcość NKWD. Ludzie wierzyli jeszcze w humanizm europejskiego narodu, którego kultura dała Goethego, Schillera, Bacha. Dlatego Niemców wszędzie witano jak wyzwolicieli. W  listach z obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen Bandera pisał: „Dopóki Hitler jest silny i wojuje ze Stalinem, byłoby szaleństwem odwracać się od niego".

UPA, czyli sikorszczyzna

Nie jest zasługą Bandery powołanie do życia Ukraińskiej Powstańczej Armii, nie miał na to Swpływu, siedział wówczas w Sachsenhausen w specjalnych warunkach, podobnie jak syn Stalina, politycy francuscy czy brytyjscy. Pierwsze ukraińskie oddziały partyzanckie na Wołyniu i Polesiu były związane z Bulbą-Borowcem i OUN Melnyka, dopiero później przejęli je banderowcy. Zdaniem ukraińskiego historyka Jarosława Hrycaka Bandera był przeciwnikiem  powołania UPA i prowadzenia walki partyzanckiej. „Idea prowadzenia wojny partyzanckiej wydawała się Banderze mało ambitna. To nie odpowiadało idei wielkiej rewolucji. Dlatego występował przeciw utworzenia UPA. Uważał, iż jest to krok w bok, nazywał go sikorszczyzną, czyli kopiowaniem  polskiego podziemia".

Gdy Bandera został uwięziony, w organizacji zaszły duże zmiany. Od 1943 roku, gdy widać już było, iż Niemcy wojny nie wygrają, OUN w zachodniej Ukrainie zarządził odwrót od faszyzmu i zaczął szukać kontaktów z aliantami, zmienił też retorykę na demokratyczną.  Bandera nigdy się z tym nie pogodził.

Na emigracji  przestał być symbolem ruchu nacjonalistycznego. Spowodował dwa kolejne rozłamy w OUN, „był upartym nieobliczalnym, egoistycznym politykiem, którego coraz rzadziej przyjmowali w nacjonalistycznych kołach, nie mówiąc już o apolitycznej ukraińskiej emigracji" – twierdzi Hrycak. Śmierć z ręki agenta KGB uczyniła z niego męczennika. Powtórzyła się historia z Petlurą. Gdy żył, Ukraińcy uważali go za politycznego bankruta, po śmierci postawili go na piedestale.

Jest tu jednak jeden wątek, który szczególnie trudno zaakceptować nam, Polakom. Zarówno zwolennicy Bandery, jak i część jego krytyków zwalniają go z odpowiedzialności za ludobójstwo na Wołyniu – ma alibi, od 1941  roku był w areszcie domowym w  Berlinie, a następnie do roku 1944 w Sachsenhausen. To nie on podejmował decyzje – przekonują – decydował Mykoła Łebied, dodajmy po wojnie współpracownik amerykańskiego wywiadu, i jego podwładni.

Nie ma jednak najmniejszej wątpliwości – przewodniczący OUN jest politycznie i moralnie odpowiedzialny  za politykę skierowaną przeciwko polskiej ludności na Wołyniu i w Małopolsce wschodniej. „Polacy za San" – to było jedno z głównych haseł  galicyjskiego  terrorysty.

Nie tak dawno  prezydenci  Polski i Ukrainy wzięli  udział w uroczystym otwarciu Cmentarza Ofiar Totalitaryzmu w Bykowni pod Kijowem. Są tam pochowani obywatele polscy z tzw. ukraińskiej listy katyńskiej, ale w Bykowni – wszystko na to wskazuje – leży też ojciec Stepana Bandery, ksiądz Andrij Bandera, zamordowany  w Kijowie w 1941 roku. Zamordowany dlatego, że był ojcem Stepana, wroga sowieckiego państwa.

We Lwowie sąsiadują ze sobą groby polskich i ukraińskich bohaterów wojny o Lwów z 1918 roku, na Wołyniu będziemy wspólnie obchodzili 70. rocznicę wołyńskiej zbrodni, oby godnie i w spokoju.  Historia naszych wyjątkowo tragicznych relacji może znaleźć pozytywny  finał.

Polak przybywający dzisiaj do Lwowa bez problemów znajdzie przeciwników pomnika galicyjskiego terrorysty, którzy gotowi są zaakceptować tezę, że Bandera był politykiem antyukraińskim tak samo jak antypolskim czy antyeuropejskim. To kwestia systemu wartości. Nie brak głosów, iż nie powinniśmy się nim zbytnio przejmować, gdyż dzisiejszy ukraiński nacjonalizm wraz z mitem Bandery jest skierowany przeciwko Rosji, nie Polsce.

To nie jest dobra teza. Nie tylko dlatego, że nie da się podzielić mitu Bandery na polski i rosyjski, wymazując fragment antypolski i wspólnie  z Ukraińcami zająć się fragmentem antyrosyjskim. Współcześni Ukraińcy odwołują się do różnych narodowych tradycji, można tu spotkać Lenina, coraz rzadziej, ale jednak także Stalina, Tarasa Szewczenkę, Bohdana Chmielnickiego, Mazepę, Iwana Franko, Mychajło Hruszewskiego, Petlurę, Machno.