Planowane przez Prezydenta RP na 11 listopada 2018 r. referendum konsultacyjne w sprawie konstytucji ma zgodnie z deklaracjami stać się okazją do debaty nad najważniejszymi zagadnieniami ustrojowymi. Jedną z nich jest bez wątpienia antropologiczna wizja człowieka ukryta w postanowieniach konstytucji. Obowiązujące rozwiązania są dobrym punktem wyjścia dla przedreferendalnej debaty.

Koncepcja człowieka zakodowana w szczegółowych przepisach konstytucji opiera się bowiem na trafnym założeniu: człowiek jest istotą indywidualną (osobą i podmiotem praw i obowiązków), a zarazem społeczną. Rozwija więc swoją indywidualność dzięki funkcjonowaniu w społeczeństwie. Inaczej mówiąc, każde społeczeństwo wytwarza swój kod kulturowy, w tym zespół pewnych prawd oczywistych stanowiących mniej lub bardziej ugruntowane potoczne przekonania, co jest słuszne, dobre, piękne, sprawiedliwe, funkcjonalne, prawdziwe itd. Z tego zasobu kulturowego czerpie każda jednostka żyjąca w danym społeczeństwie, jednocześnie ów kod nie przekreśla wolności poszczególnych osób, gdyż jest tylko swego rodzaju punktem wyjścia, kontekstem ich poszukiwań i decyzji.

Konstytucyjny katalog praw człowieka z centralnym miejscem godności (art. 30) oddaje ów indywidualny, ale i społeczny wymiar natury ludzkiej. W istocie, każde indywidualne prawo człowieka rodzi konkretne konsekwencje w obszarze tkanki społecznej. Dlatego konstytucja deklaruje „umacnianie uprawnień obywateli i ich wspólnot" (preambuła), gwarantuje wiele instytucji społecznych (rodzina, stowarzyszenia, wspólnoty terytorialne, zawodowe, kulturowe i etniczne, organizacje obywatelskie i wyznaniowe itd.) oraz uznaje poczesne miejsce kultury (będącej, zgodnie art. 6 ust. 1, „źródłem tożsamości narodu, jego trwania i rozwoju"). Z jednej strony więc godność człowieka, z drugiej zaś „kultura narodu" tworzą ramy kształtowania indywidualności osobowej oraz funkcjonowania społeczeństwa i państwa.

Różne przejawy wiary

Ów indywidualny, a zarazem społeczny charakter natury ludzkiej znajduje również wyraz w kategorii dobra wspólnego, którego treść można sprowadzić do wymogu zapewnienia przez społeczeństwo warunków pełnego rozwoju osobowego każdego człowieka, co z kolei przyczynia się do dobra całego społeczeństwa (powiększania wspólnego dobra). Tak rozumiane dobro wspólne ukazuje więc złożoną (indywidulno-społeczną) naturę człowieka.

Wydaje się, iż nie będzie błędem wskazanie, iż do konstytucji poprzez szczegółowe rozwiązania przebiła się koncepcja człowieka obecna w wielowiekowej tradycji kulturowej społeczeństw Europy. Zarysowana perspektywa nie może zostać zatracona w rozpoczynającej się debacie konstytucyjnej, natomiast dalsza refleksja powinna pełniej wydobywać „prawdę o człowieku" jako istocie indywidualnej i społecznej.

Na tym tle wyraźny niedosyt może budzić kwestia odwołań do niemierzalnych aspektów społeczeństwa. Konstytucja zauważa wprawdzie „zarówno wierzących w Boga (...), jak i niepodzielających tej wiary" (preambuła), ale trudno uznać, aby formuła ta wyczerpywała zagadnienie. Stwierdzenie takie było zapewne optymalne w warunkach powstawania konstytucji w centrolewicowym Zgromadzeniu Narodowym, ale w istocie ogranicza się ono do stosunkowo powierzchownej konstatacji. W polskim społeczeństwie osoby („zupełnie") niewierzące w Boga znajdują się bowiem w zdecydowanej mniejszości, natomiast przytłaczająca większości to osoby wierzące w jego istnienie i „jakieś działanie" (co nie przesądza np. skali „praktyk religijnych", stopnia identyfikacji z poszczególnymi kościołami i związkami wyznaniowymi, czy posiadania spójnego obrazu Boga). W powyższym ujęciu zagadnienia nie chodzi tylko o aspekt statystyczny, wydaje się bowiem, że w głębokich pokładach kodu kulturowego naszego społeczeństwa istnieje jakaś prawda o Bogu. Dała zresztą temu wyraz konstytucja, wskazując na „kulturę zakorzenioną w chrześcijaństwie" (preambuła).

Tradycje są dobrem wspólnym

Nie będzie pomyłką stwierdzenie, iż polskie społeczeństwo jest społeczeństwem teistycznym. Trudno tu prowadzić socjologiczne czy kulturoznawcze analizy potwierdzające tę tezę, można natomiast wskazać na losowo wybrane kulturowe przejawy tej teistycznej postawy społecznej. Są wśród nich, np.: a) żywość tradycji stawiana przydrożnych krzyży i kapliczek, obchodów świąt wszystkich świętych i zmarłych, religijne przeżywanie świąt Bożego Narodzenia i Wielkiej Nocy itd.; b) masowe i spontaniczne wyrażanie na sposób religijny zbiorowych doświadczeń losowych, takich jak śmierć papieża Jana Pawła II, czy katastrofa smoleńska; c) deklaracje wiary szerokich kręgów społecznych, w tym także tzw. osób publicznych; d) powstawanie nowych form masowego przeżywania wiary takich jak np. orszaki Trzech Króli; e) siła społeczna wielu akcji prowadzonych przez podmioty religijne i w imię ewangelicznego wezwania do pomocy bliźnim, np. wigilijne dzieło pomocy dzieciom prowadzone wspólnie przez Caritas i jego odpowiednik prawosławny i protestancki, pomoc dla Syrii w ramach akcji „Rodzina Rodzinie"; f) popularność twórczości inspirowanej wiarą (piosenki Arki Noego czy swego czasu „Tryptyk Świętokrzyski" z muzyką Piotra Rubika); g) znaczący – mimo wszystko – odsetek osób uczestniczących w jakiś formach praktyk religijnych.

Punkt widzenia większości

Przyjmując trafność poczynionych ustaleń, wypada zapytać, co z nich wynika dla debaty o konstytucji. Oczywiście takie ustalenia w żaden sposób nie mogą prowadzić do przyznania szczególnych uprawnień kościołom i związkom wyznaniowym. Jeśli jednak stanowią one adekwatną charakterystykę polskiego społeczeństwa, to współkształtują jego system wartości. Zgodnie natomiast z ustaleniami Trybunału Konstytucyjnego podstawowe założenia aksjologii konstytucji powinny „odpowiadać wartościom uznawanym przez obywateli" (wyrok o sygn. K 12/14). Pozwala to na postawienie tezy o potrzebie umieszczenia w konstytucji uroczystego odwołania do Boga, z jednoczesną gwarancją dla wolności religijnej. Co z jednej strony lepiej niż obowiązująca konstytucja odpowiada indywidualnej i społecznej naturze człowieka, gdzie wymiar indywidualny jest realizowany poprzez zapewnienie gwarancji wolności religijnej, a wymiar społeczny poprzez uznanie dominującej społecznie postawy teistycznej. Z drugiej strony trafnie ukazuje ona socjologiczną i kulturową prawdę o naszym społeczeństwie.

Podniesiony postulat pozostaje także w zgodzie z koncepcją tzw. społeczeństwa obywatelskiego o pluralistycznym charakterze, gdyż wszyscy obywatele (niezależnie od przekonań) mają prawo (i obowiązek) uczestniczyć w debacie publicznej, formułując postulaty oparte na swoim odczytaniu dobra wspólnego. Nie może jednak ulegać wątpliwości, iż wierzący obywatele, wychodząc od swojej teistycznej aksjologii, mają prawo dążyć do spełnienia postulatu będącego ich sposobem rozumienia dobra wspólnego, tj. uznawać, iż wymiar duchowy jest ważnym aspektem pełnego osobowego rozwoju jednostek. Wydaje się zresztą, że oczekiwanie wyraźnej mniejszości społeczeństwa, aby to ich punkt widzenia został przyjęty przez całość, byłoby nie na miejscu. W każdym razie, postulat ustanowienia w konstytucji invocatio Dei, nie pozostaje w sprzeczności z gwarancjami wolności religijnej dla wszystkich bez wyjątku obywateli Rzeczypospolitej. Kultywowanie teistycznych podstaw naszego społeczeństwa nie jest więc sprzeczne z szacunkiem dla postaw odmiennych, raczej odwrotnie: świadomość wagi osobistych decyzji wejścia w relacje ze Stwórcą musi prowadzić do szacunku dla tych, których poszukiwania idą w różnych kierunkach.

Autor jest adiunktem w Katedrze Prawa Konstytucyjnego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego