Stan wojenny przed Trybunałem Konstytucyjnym - sędzia SN Antoni Górski

Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 16 marca 2011 r. (K 35/08) zdyskwalifikował dwa dekrety Rady Państwa z 12 grudnia 1981 r.: o stanie wojennym oraz o postępowaniach szczególnych w sprawach o przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego.

Trudno przecenić znaczenie tego orzeczenia w wymiarach prawnym, obywatelskim i historycznym. Tym bardziej zdumiewa, że nie spotkało się ono z należytym zainteresowaniem medialnym i społecznym. Wydaje się więc, że – choćby przez wzgląd na 30. rocznicę wprowadzenia stanu wojennego – uzasadnione jest przypomnienie treści tego rozstrzygnięcia i jego zasadniczych motywów.

Dopuszczalność badania

W pierwszym rzędzie Trybunał musiał rozstrzygnąć, czy możliwe i dopuszczalne jest badanie konstytucyjności zakwestionowanych aktów prawnych (poza wskazanymi wyżej dekretami zaskarżone były jeszcze trzy akty), skoro na podstawie ustaw uchwalonych po 1989 r. zostały już formalnie uchylone. Zgodnie bowiem z art. 39 ust. 1 ustawy o TK postępowanie podlega umorzeniu, jeżeli akt normatywny w zakwestionowanym zakresie utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia przez TK.

Badając tę kwestię, Trybunał odwołał się do dwóch pojęć – obowiązywania norm prawnych oraz ich stosowania – które nie zawsze pokrywają się czasowo. Bywa bowiem, mimo, że  formalnego uchylenia ustawy, jej przepisy stosuje się nadal do zdarzeń, które zaszły jeszcze w okresie jej obowiązywania (zasada tempus regit actum).

Oceniając w tym aspekcie uchylone akty, TK uznał, że wprawdzie sądy sporadycznie odwołują się jeszcze do nich, ale utraciły już moc i zdolność regulowania określonych zachowań, przestając tym samym być źródłem nakazów i zakazów. W związku z tym doszedł do wniosku, że wszystkie zakwestionowane akty utraciły moc obowiązującą w rozumieniu art. 39 ust. 1 ustawy o TK.

W tym stanie rzeczy stwierdził, że jedyną podstawą umożliwiającą badanie ich konstytucyjności może być ewentualnie wyjątkowa norma art. 39 ust. 3 ustawy o TK. Ta zaś stanowi, że przepisu o umorzeniu postępowania (art. 39 ust 1) nie stosuje się, jeżeli wydanie orzeczenia o akcie normatywnym, który utracił moc obowiązującą przed wydaniem orzeczenia, jest konieczne dla ochrony konstytucyjnych wolności i praw.

Trybunał uznał, że możliwe jest przyjęcie tej podstawy prawnej do merytorycznego orzekania w stosunku do dwóch z zakwestionowanych dekretów: o stanie wojennym (DzU nr 29, poz. 154), o postępowaniach szczególnych w sprawach o przestępstwa i wykroczenia w czasie obowiązywania stanu wojennego (DzU nr 29, poz. 156). Naruszały one bowiem w sposób oczywisty zasady praw i wolności obywatelskich, a skutków tych naruszeń nie da się naprawić w całości na podstawie obowiązujących przepisów prawa.

Treść i motywy wyroku

Trybunał orzekł, że oba te dekrety są niezgodne z art. 7 konstytucji w zw. z art. 31 ust. 1 Konstytucji PRL oraz art. 15 ust. 1 międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych, otwartego w Nowym Jorku 19 grudnia 1966 r., a w pozostałym zakresie umorzył postępowanie (DzU nr 64, poz. 342).

Punktem wyjścia dla tej oceny była wyrażona w art. 30 konstytucji zasada bezwzględnego prymatu godności człowieka. Trybunał przypomniał swoje wcześniejsze stanowisko, że przepis ten statuuje przedpaństwowy i ponadkonstytucyjny charakter podstawowych praw człowieka. Nie pochodzą one bowiem z nadania prawodawcy, lecz ich źródłem jest przyrodzona godność osoby ludzkiej. Z tej perspektywy nie ma istotnego znaczenia, czy do naruszenia tych praw doszło pod rządem obecnej czy poprzedniej konstytucji. Przepis art. 31 ust. 3 ustawy zasadniczej, ustanawiający dla ustawodawcy granice ingerencji w dziedzinę praw i wolności obywateli, należy rozumieć w ten sposób, że taka ingerencja dopuszczalna jest tylko na podstawie dwóch ściśle określonych i jednakowo ważnych kryteriów: materialnych i formalnych.

Zasadniczym kryterium materialnym jest, aby ewentualne ograniczenia nie naruszały istoty tych praw i wolności. Głównym kryterium formalnym jest wymóg, aby taka ingerencja miała umocowanie w ustawie wydanej przez kompetentny organ, przy zachowaniu konstytucyjnej procedury stanowienia prawa. Oba dekrety Rady Państwa naruszały te elementarne zasady i kryteria. Dekret o stanie wojennym znosił lub ograniczał podstawowe prawa i wolności, takie jak nietykalność osobista, nienaruszalność miru domowego i tajemnicy korespondencji, wolność słowa, zgromadzeń, wieców i pochodów. Jednocześnie penalizował czyny, które nie były karalne przed 13 grudnia 1981 r. oraz zaostrzał odpowiedzialność karną za czyny zabronione na gruncie obowiązującego prawa.

Z kolei drugi dekret wprowadzał zaostrzenie sankcji karnych w stosunku do około 150 przestępstw.