Prawa autorskie: Dłuższa ochrona utworów muzycznych

Podczas polskiej prezydencji Rada Unii Europejskiej 12 września 2011 roku przyjęła długo oczekiwane zmiany w regulacji dotyczącej czasu ochrony wykonawców i producentów nagrań muzycznych. Czas ten przedłużono z 50 do 70 lat. Przyjęcie dyrektywy zmieniającej dotychczasowe zasady ochrony spotkało się z uznaniem przemysłu nagraniowego, wydawców muzycznych, stowarzyszeń artystów wykonawców i samych wykonawców, jak również organizacji zbiorowego zarządzania. Zmiany wywołały jednak rozczarowanie rządów niektórych państw europejskich i przemysłu telekomunikacyjnego, a także ważnej grupy zainteresowanych: konsumentów i przedsiębiorców.

Zgodnie z obowiązującą dotychczas dyrektywą 2006/116/ WE Parlamentu Europejskiego i Rady artyści wykonawcy oraz producenci nagrań muzycznych korzystali z 50-letniego okresu ochrony prawnej liczonego w zasadzie od dnia powstania wykonania utworu utrwalonego za pomocą fonogramu. Nowa regulacja wydłuża czas ochrony praw pokrewnych do nagrań muzycznych aż do 70 lat. Wszystkie państwa członkowskie mają za zadanie ją implementować do krajowych porządków prawnych w ciągu dwóch lat od dnia jej wejścia w życie.

W uzasadnieniu dyrektywy wskazano, iż artyści wykonawcy utworów muzycznych, co do zasady, rozpoczynają swoją działalność w młodym wieku, co w wypadku 50-letniej ochrony może w konsekwencji doprowadzić do sytuacji, w której pod koniec swojego życia mogą oni zostać pozbawieni dochodów ze swojej artystycznej działalności. Z tego powodu uznano za konieczne rozszerzenie czasu trwania ochrony praw pokrewnych do artystycznych wykonań utworów utrwalonych za pomocą fonogramów oraz praw producentów fonogramów do 70 lat. Podstawowym – teoretycznie – założeniem nowej dyrektywy jest podniesienie poziomu ochrony artystów wykonawców w uznaniu dla ich kreatywności i działalności artystycznej poprzez zbliżenie zakresu ochrony niektórych praw pokrewnych do ochrony prawnoautorskiej. W praktyce jednak ma ona służyć przede wszystkim interesom konsumentów.

Dla wybranych

W dyrektywie przyjęto rozwiązanie tzw. częściowej retroaktywności czasu trwania ochrony. Oznacza to, iż będzie ona miała zastosowanie tylko do tych nagrań muzycznych, które na mocy poprzednio obowiązujących przepisów będą chronione nadal w dacie, w której będzie upływał czas na implementację dyrektywy wydłużającej czas ochrony. Należy przypuszczać, że terminem tym będzie listopad 2013 roku. Oznacza to przedłużenie ochrony fonogramów takich nagrań jak: „O mnie się nie martw" Czerwono-Czarnych (1964) do 2034 roku czy „Dziwny jest ten świat" Czesława Niemena (1967) aż do roku 2037. Oczywiście przedłużona ochrona będzie miała zastosowanie również do wszystkich utrwaleń, które powstaną po tej dacie.

Uniknięto przy tym problemu odżycia praw, a więc możliwości ochrony utworów, których ochrona wygasła przed końcem 2013 roku. Z dodatkowej ochrony nie skorzystają zatem wcześniejsze piosenki Violetty Villas („Dla Ciebie miły" z 1961 roku) czy nagrania Mieczysława Fogga z 1960 roku.

Dyrektywa dokonuje również harmonizacji sposobu liczenia czasu ochrony prawnoautorskiej w stosunku do kompozycji muzycznych ze słowami, tworzonych przez więcej niż jednego autora. Ochrona takich dzieł ma trwać 70 lat od momentu śmierci tego autora, który przeżył pozostałych. Regulacja ta dotyczy zatem zarówno autora muzyki, jak i tekstu. Dotychczas istniały rozbieżności między państwami członkowskimi w interpretacji tej kategorii utworów, związane z traktowaniem ich bądź jako dzieł współautorskich, bądź jako odrębnych utworów.

Decyzja o wydłużeniu czasu ochrony nie została podjęta przez państwa członkowskie jednomyślnie. Belgia, Czechy, Holandia, Luksemburg, Rumunia, Słowacja, Słowenia oraz Szwecja (której rodzimy zespół ABBA również traciłby ochronę na przestrzeni kilku kolejnych lat, gdyby trwała ona 50 lat) głosowały przeciwko dyrektywie, podczas gdy Austria i Estonia wstrzymały się od głosu. Rada procedowała pod przewodnictwem polskiego sekretarza stanu w Ministerstwie Spraw Zagranicznych, który poparł projekt zmian.

Kto zyska, kto straci

Przyjęcie dyrektywy spotkało się z ostrą krytyką. Korzyści, jakie mieliby uzyskać artyści wykonawcy, będą pozorne, gdyż na zmianach przewidzianych w nowej dyrektywie skorzysta jedynie przemysł fonograficzny oraz organizacje zbiorowego zarządzania. Podmioty te nie kryją zresztą zadowolenia z uchwalonych zmian. Honorowy przewodniczący Międzynarodowej Federacji Przemysłu Fonograficznego IFPI, reprezentujący branżę fonograficzną na całym świecie, Plácido Domingo oświadczył tuż po uchwaleniu zmian, że „decyzja o przedłużeniu czasu ochrony dla nagrań dźwiękowych w Europie to wspaniała wiadomość dla artystów wykonawców (...) różnica w ochronie kompozycji i artystycznych wykonań została bowiem dziś zredukowana".

Wydłużenie czasu ochrony w stosunku do wybranych praw pokrewnych jest w obecnym momencie nieprzypadkowe. W ciągu najbliższych kilku lat wygasłyby prawa do nagrań takich artystów, jak The Beatles czy The Rolling Stones. Dzięki wydłużeniu czasu ochrony, utwory tych wykonawców nie trafią do domeny publicznej przez kolejne 20 lat.

Dzięki lobbingowi artystów, których dochody z wykonanych w przeszłości utworów są wciąż wysokie, a którzy wkrótce utraciliby wpływy ze swoich najstarszych nagrań, oraz sugestiom wytwórni muzycznych, 17 państw przyjęło 70–letni okres ochrony jako wspólny standard do osiągnięcia. Pominięto przy tym sceptyczne opinie niezależnych ekspertów. Używając przykładu kilku wybranych artystów światowego formatu, zmieniono zasady w stosunku do wszystkich wykonawców. Skutki nowelizacji dotyczą nawet tych artystów, którzy po znacznie krótszym czasie nie są już w stanie czerpać dochodów z wykonywanych utworów na zadowalającym poziomie. Nie uwzględniono natomiast podstawowych założeń, które miała realizować nowa dyrektywa. Nierozwiązany pozostał bowiem problem wzmocnienia pozycji artystów wykonawców względem dużych wytwórni płytowych. Mają one nadal znacznie silniejszą pozycję rynkową przy negocjowaniu umów.

Drugoplanowi artyści

Wydaje się zatem, iż współczesne prawo autorskie dostosowuje się do potrzeb silnego lobby producenckiego. Konstruowane jest prawo mające na celu wspieranie podmiotów wystarczająco już silnych, lecz wciąż dążących do maksymalizacji zysków osiąganych z twórczej pracy autorów i artystów wykonawców. Na drugim planie znajdują się interesy podmiotów, którym to prawo ma tak naprawdę służyć i których ma wspierać poprzez pobudzanie ich kreatywności i stwarzanie bodźców do twórczej pracy. Oczywiście musi istnieć mechanizm pozwalający na zwrot nakładów poczynionych przez producentów fonogramów na utrwalenie utworu. Wydaje się jednak, że okres 50 lat zdecydowanie pozwalał na osiągnięcie należnych korzyści przy jednoczesnym uwzględnieniu potrzeb społeczeństwa, które powinno w jak największym stopniu czerpać z twórczości swych poprzedników.