Mikołaj Mirowski: Paradoksy „Idy”

Schematyczne krytyki i ataki, jakie po raz kolejny pojawiły się w stosunku do „Idy" po bezprecedensowym oscarowym triumfie, ponownie obnażyły słabość polskiej debaty, nieustannie doszukującej się w autonomicznej wypowiedzi artysty, będącej od początku do końca filmowym manifestem na swoich warunkach, obcych inspiracji i aluzji, których zwyczajnie nie ma. Można wręcz powiedzieć, że film Pawła Pawlikowskiego ostentacyjnie wypowiada wojnę polityczności, ośmieszając rozgorzały wokół jego obrazu lewicowo-prawicowy spór.

Międzynarodowy sukces „Idy" uwieńczony „wisienką na torcie" w postaci Oscara za najlepszy film nieanglojęzyczny był dla mnie ogromnym zaskoczeniem. Film Pawła Pawlikowskiego triumfował w USA w zasadzie wbrew wszelkiej logice, jaką zazwyczaj kieruje się Hollywood. Tym bardziej to zadziwia, że obraz pozostawił w tyle bardzo dobrego i jakże aktualnego, zważywszy na polityczny kontekst, „Lewiatana" Andrieja Zwiagincewa. A jak wiemy polityczność i gorące „tu i teraz" było zawsze dla amerykańskiej akademii ważnym argumentem.

Pozwolę sobie w tym miejscu na odrobinę prywaty, gdyż żywię również i osobistą satysfakcję w związku z triumfem „Idy". Otóż, miałem przyjemność prowadzić z Pawlikowskim długą rozmowę po specjalnym pokazie jego obrazu, zorganizowanym przez łódzką szkołę filmową w kwietniu 2014 r. Zanim komukolwiek, łącznie ze mną, mogło się marzyć, iż „Ida" przejdzie do historii polskiego kina, osiągając to, czego nie udało się takim wybitnym twórcom jak: Wajda, Kawalerowicz, Has, Holland czy Kieślowski.

Śledząc obecnie reaktywowaną i namiętną dyskusję wokół „Idy", która głównie jest spowodowana kolejnymi sukcesami zagranicznymi, każe nam zastanowić się nad tym, co to oznacza. I co właściwie mówi o polskiej debacie intelektualnej. Tym bardziej jest to ciekawe, że „Ida" to chyba jedyny z nielicznych polskich filmów, gdzie zainteresowanie krajowych widzów dość skutecznie rozminęło się z temperaturą sporu, pochwałami międzynarodowymi i o wiele większą zagraniczną oglądalnością. Zresztą to nie jedyna anomalia, jaką przyniosła „Ida". Drugą jest właśnie sam poziom ataków, jakie w Polsce wytoczono przeciw obrazowi Pawlikowskiego. Krytyka bowiem tego filmu była krańcowo przeciwstawna i zazwyczaj dość absurdalna.

„Idzie" zarzucano raz, że jest antypolski, innym razem, że ukrycie lub nie chcący antysemicki, a przede wszystkim utrwalający zgubny stereotyp żydokomuny. Z jednej strony film miał być artystyczną kontynuacją tez rodem z książek Jana T. Grossa, z drugiej – sprytnym (nawet jeśli nieświadomym) zamknięciem tematu poprzez sprawiedliwe obdzielenie historycznych win pomiędzy Żydów i Polaków. Nawet w ocenach li tylko artystycznych można było się spotkać z zarzutami wzajemnie się wykluczającymi – np. o schematyzm czy zbytni estetyzm, by przejść do kwestii płynności i niejasności filmu.

Można by tak jeszcze długo wymieniać. Dlatego w zgiełku tych przeróżnych analiz czasem mocno przeintelektualizowanych (w czym brylowała lewicowa krytyka) chciałbym wrócić do podstawowej tezy, którą postawiłem niegdyś wobec „Idy" i spróbować ją ponownie zinterpretować wraz z odpowiedzią, jakiej udzielił Paweł Pawlikowski w kwietniu 2014 r. w łódzkiej szkole filmowej.

Figura żydokomuny

Już po pierwszym obejrzeniu filmu Pawlikowskiego od razu nasunęła mi się dość jednoznaczna konstatacja, że „Ida" jest chyba najbardziej niehistorycznym z historycznych filmów polskich. Wiedząc, że mam rozmawiać z Pawlikowskim poważnie się zastanawiałem nad tym, cóż ja jako historyk mam zrobić, by wydobyć interesujące dla mnie wątki na czele z przypadkami wiejskich mordów na Żydach, kończąc na figurze żydokomuny ilustrowanej przez stalinowską prokurator. Dość szybko zrozumiałem, że taka dyskusja nie ma sensu i nie o tym jest ten film. Że przeszłość w obrazie Pawlikowskiego jest dramatem jednostkowej tożsamości, a historyczność pełni w nim rolę służebną, a nie nadrzędną.

To chyba jedyny taki film ostatniego dwudziestopięciolecia. Reżyser od razu się z tym zgodził nie chcą nawet polemizować z niektórymi kompletnie dla niego niezrozumiałymi zarzutami na tym tle. Wydaje się zresztą, że „Ida" to wręcz modelowy manifest odrzucający polityczność, ostentacyjnie pokazujący to w wielu scenach. Fakt, że film jest osadzony w przeszłości ma oczywiście znaczenie, ale zupełnie inne niż sufluje wielu krytyków.

Negacja polityczności, (bo może nie do końca historyczności) i stworzenie w tym obrazie wielu szczelin interpretacyjnych spowodowało tak dużą dawkę ataków, pytań i przeciwstawnych interpretacji. Zresztą mam wrażenie, że Pawlikowski całkiem świadomie zastawił w „Idzie" pułapkę na apologetów polityczności. Na tych, którzy lubują się w tłumaczeniu co „naprawdę" dzieło mówi, przez co przemawia i jakim lub czyim jest głosem.

Do tego właśnie potrzebny był, jak sądzę, reżyserowi „Idy" temat relacji polsko-żydowskich – istny wulkan politycznych i publicystycznych debat, które często były i zapewne jeszcze będą polityczną maczugą dla adwersarzy z lewicy i z prawicy.

By nie być gołosłownym oddajmy głos samemu zainteresowanemu: „Konieczność tłumaczenia historii – mówił Pawlikowski – wyjaśniania definicji, stawiania tez, zawsze tego bardzo unikałem. Chciałem stworzyć film-medytację, formę, w której widz nie jest zalewany informacjami, obraz, który nic nie tłumaczy, ale sugeruje".